آنغوزه
آنغوزه
آنغوزه یا آنقوزه با نام علمی Ferula Asafoetida گیاهی دارویی، علفی، منوکارپیک و چند ساله از تیره چتریان است. خاستگاه اصلی این گیاه استپ‌های ایران
و مناطقی از افغانستان میباشد. متاسفانه طی سال‌های اخیر برداشت بی‌رویه و غیر علمی (روش‌های برداشت سنتی) آنغوزه، باعث کاهش میزان رویش این گونه شده‌است، به همین جهت تراکم بوته های آنغوزه در مراتع به شدت پایین آمده و نسل این گیاه مفید در معرض خطر انقراض قرار گرفته است.
.
گیاهشناسی
این گیاه تیره چتریان دارای ریشه های ضخیم و گوشتی است که محل ذخیره شیره گیاه است. ساقه نیز نسبتا گوشتی بوده و تا ارتفاع حدود ۲ متر رشد می کند. یکی از ویژگی های جالب آنغوزه این است که در سال های ابتدایی رشد، ساقه تقریبا وجود ندارد و برگ ها بر روی سطح زمین پهن می شوند. پس از رشد ساقه، گل های زرد رنگ چتر مانند در انتهای آن ها ظاهر می شود. میوه آنغوزه به رنگ سیاه یا قهوه ای تیره، بیضی شکل، نسبتا پهن و بسیار بد بو است.
بذر آنغوزه ۹ تا ۱۲ میلیمتر طول و ۵ تا ۷.۵ میلیمتر عرض دارد. وزن هزار دانه ۵/۱۲ گرم، و وزن هکتولیتر آن ۴/۱۹۶ گرم بر سانتی متر مکعب میباشد، استاندارد خلوص بذر آنغوزه حدود ۸۰ درصد و همچنین استاندارد قوه نامیه آن بیش از ۸۰ درصد بوده و تا ۳ سال بذر می تواند قوه نامیه خود را حفظ کند.
.
مشخصات صمغ آنغوزه
آنغوزه شیره گیاهی یا صمغ اولئورزینی است که از تیغ زدن ریشه یا پایین ساقه و یا قطع ساقه گیاهان مولد از ناحیه یقه گیاه خارج می شود. هر سه روز یکبار ترشحات نرم سفید رنگی جمع شده که در مجاورت هوا، قهوه ای، سخت و ترد می شود. پس از گذشت سه ماه ریزوم قدرت حیاتی خود را از دست می دهد. تقریباً از هر پایه حدود یک کیلوگرم صمغ برداشت می کنند.
طعم آنغوزه گس و در بعضی گونه ها تلخ و بویی شبیه بوی سیر و خیلی تند دارد. بوی آن از طریق مدفوع و گاز معده دفع میگردد. درطب سنتی، آنغوزه را با دو نام ذکر میکنند، یکی آنغوزه سفید یاحلتیت طیب که از انجدان طیب گرفته میشود و دیگری آنغوزه سیاه یا حلتیت منتن که از انجدان منتن گرفته می شود. (زارع کاریزی ۱۳۸۸).
.
انواع شیره آنغوزه
- نوع اشکی یا دانه ای
اوّلین برداشت شیرابه که بدون مقطع گیاهی باشد نوع اشکی است. این صمغ از ساقه گیاه و به مقدار کم در حالت طبیعی خارج میشود. این نوع شیره مرغوبترین و نادرترین نوع آنغوزه است، بدون خاک و خاشاک و ظاهری غالباً مسطح و بیضوی دارد و نرمی خود را نیز مدّتی حفظ میکند. در مجاورت هوا سریعاً اکسیده و تیره می شود و به رنگ بنفش گل هلویی و سپس قرمز- قهوه ای در می آید و اگر شکسته شود مقطع آن به رنگ سفید به زرد یا کمی گلی می شود.
- نوع توده ای
این نوع شیره در اثر تیغ زدن محل یقه گیاه (بعد از مراحل آماده سازی گیاه) از محل زخم خارج و معمولا با بی دقّتی جمع آوری شده و به رنگ های متفاوت زرد، قرمز، قهوه ای و خاکستری قهوه ای است. نوع توده ای در مقایسه با نوع اشکی، سختی بالاتری داشته و ناخالص تر است به طوری که در آن کاه و حتًی قطعات ریشه و خرده های برگ یافت می شود و ارزش آن از نوع اشکی پایین تر است.
.
خواص دارویی و درمانی
صمغ الئورزینی این گیاه از گذشته‌های دور کاربرد غذایی و دارویی فراوانی دارد. در طب سنتی آسیا، صمغ ریشه آنغوزه به عنوان تنظیم سیستم هاضمه، پاک‌کننده و تحریک‌کننده پرزهای روده‌ای، کرم‌کش، خلط‌آور، ضد‌یبوست، داروی مسکن و اشتها‌آور تجویز میشود. عصاره متانولی حاصل از ریشه های آنغوزه دارای اثر بازدارندگی بر روی فعالیت HCV-PR میباشد. در کشور آمریکا از آنغوزه برای ساختن یک نوع سس معطر به نام Worcestershir استفاده می کنند که طعم تندی داشته و به عنوان چاشنی مورد مصرف غذایی قرار می گیرد (زارع کاریزی ۱۳۸۸).
برگهای این گیاه ضد کرم، ضد نفخ و معرق میباشد. همچنین ساقه به عنوان مقوی کبد و مغز استفاده میشود. صمغ ریشه آنغوزه جهت تهیه داروهای ضد انگل (مالاریا و آمیب)، ضد تشنج، قاعده آور و مقوی قلب مورد استفاده قرار میگیرد و در رفع بیماریهای با منشاء عصبی، دستگاه تنفس، اسپاسم حنجره، آسم، دستگاه گوارش و رفع یبوست افراد مسن موثر است. فعالیت پروتئاز ویروس هپاتیت C سبب تسهیل تکثیر ویروس هپاتیت C میشود.در بیماری ذات الریه آن را به عنوان تنقیه مصرف کرده و در مورد قولنج روده ای اطفال می تواند اثرات مفیدی داشته باشد .
استفاده از آنتى بیوتیک ها در اکثر کشورها براى درمان بیمارى ها و جلوگیرى از عفونت ها بسیار معمول بوده و عواقب بعد از آن به خاطر سنتزى و شیمیایى بودن و مقاومت بدن نسبت به آنتى بیوتیک مى تواند سلامت مردم جامعه را مورد تهدید قراردهد. از این رو امروزه استفاده از ترکیبات گیاهى براى درمان بیماری ها و عفونت ها به خصوص در کشورهاى در حال توسعه مورد توجه قرار گرفته است.
در استان لرستان از پخته کلاله گیاه آنغوزه در درمان بیماریهای رماتیسمی استفاده می کنند. همچنین ضماد آنغوزه برای پیشگیری از ریزش مو موثر می باشد. جلوگیری از سقط جنین و جلوگیری از بارداری موثر از دیگر خواص دارویی و درمانی این گیاه است. آنغوزه همچنین سبب کاهش فشار خون و رقیق شدن خون می شود.
علاوه بر ویژگى هاى ضد میکروبى گیاهان و ترکیبات طبیعى موجود در آن، بعضى از این گیاهان داراى خواص ویژه ای بوده و دارای خواص آنتى اکسیدانى مى باشند که باید در افزایش سلامت افراد جامعه مورد توجه قرار بگیرد. اکثر گیاهان وحشى (کوهى) داراى چنین ویژگى هایى بوده و ایران به عنوان یکى از مناطق اصلى رویشگاه هاى آنقوزه به خصوص در دامنه هاى رشته کوه زاگرس محسوب مى شود. باتوجه به اثرات ضد قارچی و ضد میکروبی آنغوزه در کنار سایر ویژگی های دارویی آن میتوان از این عامل درکنار سایر بخش های به عنوان بخش اصلی در جهت تولید دارو استفاده کرد.
.
کاربرد در کشاورزی
ناظمی رفیع (۱۳۸۱) در بررسی اثر حشره کشی عصاره های گیاهی آنغوزه، خرزهره و اسطوخدوس بر روی شب پره آرد و شپشه آرد مشخص کردند که عصاره آنغوزه نسبت به دو گیاه دیگر دارای بیشترین خاصیت حشره کشی میباشد. عصاره گیاه آنغوزه سبب افزایش ترشح هورمون پرولاکتین در گوسفند، خرگوش و موش صحرایی میشود، بنابراین آنغوزه دارای خواص لاکتوژنیک میباشد و ممکن است آنغوزه حاوی مواد لاکتوژنی مشابه پکتین و بتاگلوکان باشد. آنغوزه به علت بوی ناپسندی که دارد همیشه به صورت حب مصرف میشود. مقدار مصرف آن ۵/۰ تا ۲ گرم در روز است. عصاره الکلی یا اتری آن به مقدار ۱ تا ۴ گرم به کار می رود.
.
ترکیبات شیمیایی آنغوزه
آنغوزه گیاهی دارویی، مرتعی و صنعتی است. نوع مرغوب آنغوزه دارای ۶۲ درصد رزین، ۲۵ درصد صمغ، ۷-۳ درصد اسانس، ۲۸/۱ درصد فرولیک اسید آزاد و به مقدار بسیار جزئی وانیلین میباشد (زارع کاریزی ۱۳۸۸). همچنین ترکیبات جدیدی نظیر آزافوئتیدین، فروکولیسین، آزافوئتیدنول A، آزافوئتیدنولB ، سارادافرین و فوئتیدین از گروه کومارین های سزکوئی ترپنوئیدی از رزین صمغ آنغوزه جداسازی گردیده است (زارع کاریزی ۱۳۸۸). بر اساس بررسی میزان عناصر موجود در گیاه آنغوزه مشخص شده است که عناصری از قبیل آهن، استرانسیم، روی و مس به میزان قابل توجهی در این گیاه موجود است . بوی بد اسانس آنقوزه مربوط به ترکیبات سولفوره آن به فرمولهای C۷H۱۴S۲ و C۱۱H۲۰O۲ است.
اسانس آنقوزه در مقابل هوا به سرعت اکسیده میشود. شامل دو نوع ترپن، پینن و یک سزکوئیترپن با بوی لاوند و ترکیبات گوگرد داری است که مجموعاً ۶۵ درصد آن را تشکیل میدهند . طبق بررسی ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس صمغ گیاه آنغوزه ثابت شده است که اسانس شامل درصدهای بالایی از ترکیباتی نظیر بوتیل پروپنیل دیسولفاید و ترکیبات گوگرد دار دیگر و همچنین درصدهای کمتری از آلفا- پینن، بتا- پینن، ۳- کارن، سیس- اوسمین و آلفا-هومولن می باشد.
.
کاربرد صنعتی آنغوزه
باتوجه به اهمیت قابل توجه گیاه دارویی آنقوزه در درمان بسیاری از بیماری ها و کاربردهای آن در صنایع غذایی، استفاده از صمغ و عصاره حاصل از آنرا حائز اهمیت قرار داده است، از صمغ الئورزینی این گیاه میتوان در زمینه تولید دارو و صادارت آن به سایر کشورها استفاده کرد. تقریباً کل آنقوزه تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر می گردد و مصرف داخلی آن بسیار ناچیز است. این میزان تولید شامل مجموع بهره برداری های مجاز (در قالب طرح های بهره برداری) و غیر مجاز می باشد. بیشترین میزان تولید نیز دراستان های فارس، کرمان و خراسان صورت می گیرد.
درصورت آماده سازی شرایط مناسب جهت بهره برداری از این گیاه ارزشمند دارویی می توان در جهت تولید داروهای حاصل از آن اقدامات اساسی و بنیادی را ایجاد کرد تا از صادرات بی رویه صمغ آن به شکل خام جلوگیری کرد و گامی مهم در جهت تولید دارو از صمغ حاصل از آن برداشت. تنها راه تجدید حیات طبیعی گیاه آنغوزه از طریق تولید و پراکنش بذر است. هر ساقه گل دهنده گیاه آنغوزه انبوهی از بذر را در دستجات چتر مانندی تولید می نماید. بذرهای سبک آنقوزه از طریق وزش باد، در سطح رویشگاه پراکنده می گردند و سپس سبز می گردند.
از آنجا که این گیاه منبع درآمد با ارزشی برای تعداد قابل توجهی از روستائیان و بهره برداران کشورمان است، اهالی منطقه با هماهنگی سازمانهای ذی ربط، پس ازجمع آوری بذرها اقدام به پاشیدن آن در مکان های مورد نظر در مراتع می کنند، تا نه تنها از انقراض آن جلوگیری کنند. بهترین زمان جمع آوری بذر قبل از پراکنش است.
.
تولید آنغوزه
تنها راه تجدید حیات طبیعی گیاه آنغوزه از طریق تولید و پراکنش بذر است. هر ساقه گل دهنده گیاه آنغوزه انبوهی از بذر را در دستجات چتر مانندی تولید می نماید. بذرهای سبک آنغوزه از طریق وزش باد، در سطح رویشگاه پراکنده می گردند و سپس سبز می گردند.
.
کشت بافت آنغوزه
کشت بافت و ریزازدیادی تنها روش نوین و قابل اعتماد تکثیر انبوه گیاه دارویی مهم و در معرض انقراض آنقوزه است.
اگرینت با در اختیار داشتن پروتکل کامل تولید آنغوزه (آنقوزه) به روش کشت بافت، آماده همکاری با کلیه سازمان، ارگان ها، مراکز تولیدی و تحقیقاتی است.
.
.
- زارع، ا.ر.، امیدی، م.، فلاح حسینی، ح.، اولادزاد، آ.، رضازاده، ش.، ایروانی، ن. ۱۳۹۰. مروری بر اثرات فارماکولوژیکی گیاه دارویی در حال انقراض آنغوزه. فصلنامه گیاهان دارویی. سال دهم، دوره چهارم، شماره چهلم، پاییر.
