فوزاریوم خرما (بایود خرما)

بیماری فوزاریوم خرما (بایود خرما)، بررسی جامع علائم، عوامل بیماری‌زا، روش‌های کنترل و مدیریت

نخل خرما یکی از گیاهان استراتژیک و اقتصادی در مناطق گرمسیری و نیمه‌ گرمسیری است. بیماری فوزاریوم خرما (بایود خرما) (Bayoud Disease) یکی از مهم‌ ترین بیماری‌ های قارچی نخل خرما است. این بیماری باعث خشکیدگی کامل درخت و خسارت شدید اقتصادی در بسیاری از کشورها شده است. 

عامل بیماری‌ زا 

 بیماری بایود توسط یک قارچ خاکزاد به نام Fusarium oxysporum f.sp. albedinis  ایجاد می‌ شود. این قارچ از طریق ریشه وارد درخت شده و با انسداد آوندهای چوبی، منجر به خشک شدن نخل خرما می‌شود. قارچ فوزاریوم در خاک و بقایای گیاهی زنده می‌ ماند و عامل اصلی انسداد آوندهای چوبی و خشکیدگی گیاه است.

آیا فوزاریم خرما یا بایود، میزبان دیگری هم دارد؟

قارچ عامل بیماری بایود، یعنی  Fusarium oxysporum f.sp. albedinis، به‌ طور خاص نخل خرما (Phoenix dactylifera)  را مورد حمله قرار می‌دهد. این شکل تخصص ‌یافته از قارچ  (فرم اختصاصی – forma specialis) عمدتاً به نخل خرما محدود است و میزبان‌ های دیگری در بین گیاهان زراعی یا باغی شناخته‌ شده ندارد.

با این حال، نکات مهمی درباره میزبان ‌های احتمالی و گیاهان مرتبط با چرخه بیماری وجود دارد:

برخی گونه‌ های دیگر از جنس نخل (Phoenix spp.) 

• • Phoenix canariensis نخل ققنوسی
  • Phoenix reclinate

در مطالعات گلخانه‌ ای، در شرایط خاص ممکن است حساسیت جزئی نشان دهند، اما به‌ عنوان میزبان‌ های طبیعی بیماری در شرایط میدانی گزارش نشده‌ اند.

گیاهان غیرمیزبان اما ناقل غیرفعال

 برخی گیاهان زراعی یا علف‌ های هرز ممکن است میزبان مستقیم قارچ نباشند، ولی خاک اطراف ریشه آن‌ ها می‌تواند منبعی برای بقای قارچ باشد. به‌ عبارتی، این گیاهان به‌ طور غیرمستقیم در بقای پاتوژن نقش دارند.

پاجوش‌ های آلوده یا نهال‌ های جا به‌ جا شده

 گاهی اوقات نهال‌ هایی که از مناطق آلوده وارد می‌شوند، حتی اگر نشانه‌ای از بیماری نداشته باشند، می‌توانند ناقل قارچ باشند. در نتیجه آن‌ها به‌ نوعی میزبان خاموش یا حامل (carrier) محسوب می‌شوند.

خاک، بقایای گیاهی و ابزار کشاورزی

 هرچند این‌ ها میزبان بیولوژیکی نیستند، اما در انتقال بیماری نقش کلیدی دارند و باید مشابه میزبان‌ های پنهان در نظر گرفته شوند.

پراکنش جغرافیایی

  این بیماری عمدتاً در شمال آفریقا مشاهده شده و اولین‌ بار در مراکش گزارش شده است. با وجود اینکه این بیماری بطور جدی در خاورمیانه مشاهده نشده، اما به دلیل شرایط آب‌ و هوایی مناسب، خطر گسترش آن به این مناطق وجود دارد. این بیماری تاکنون در کشورهای مراکش و الجزایر مشاهده شده و پتانسیل گسترش به کشورهای حوزه خلیج فارس را دارد.

علائم بیماری فوزاریوم خرما (بایود خرما)

  علائم بایود معمولاً به‌صورت زرد شدن برگ‌ های مرکزی، خشکیدگی تدریجی از بالا به پایین و قهوه‌ ای شدن آوندها در برش عرضی دمبرگ ظاهر می‌شود. زردی و خشک شدن تدریجی برگ‌ ها، تغییر رنگ آوندها در برش عرضی و مرگ کامل درخت در بازه چند ماه تا یک سال از نشانه‌ های بارز این بیماری هستند.

چرخه بیماری و نحوه انتشار

قارچ عامل بایود در خاک باقی مانده و از طریق ابزارهای کشاورزی، جریان آب، پاجوش خرما آلوده و خاک انتقال می‌یابد. این بیماری از طریق خاک آلوده، پاجوش، آب و ابزار گسترش پیدا می‌کند و قارچ می‌تواند به‌ صورت میسلیوم (Mycelium) مقاوم سال‌ ها در خاک باقی بماند.

راه‌های تشخیص بیماری فوزاریوم خرما (بایود خرما)

  برای شناسایی بیماری، علاوه بر مشاهده علائم ظاهری، بررسی برش عرضی دمبرگ و انجام تست‌ های آزمایشگاهی ضروری است. بررسی ظاهری برگ و تاج نخل خرما، مشاهده آوندهای قهوه‌ ای در مقطع دمبرگ و انجام تست‌ های آزمایشگاهی و مولکولی (PCR) از جمله روش‌ های تشخیصی رایج هستند.

راهکارهای کنترل و مدیریت    

 مدیریت بیماری بایود نیاز به ترکیبی از روش‌ های پیشگیری، کنترل بیولوژیک و اصلاح زراعی دارد. در بخش پیشگیری، استفاده از نهال کشت بافت خرما، پاجوش‌ های سالم و تأیید شده و دارای گواهی بهداشت، ضدعفونی ابزارهای کشاورزی، جلوگیری از انتقال خاک بین باغ‌ ها و اجرای برنامه‌ های قرنطینه‌ ای منطقه‌ای از اقدامات کلیدی هستند.

در روش‌ های کنترل بیولوژیک، می‌توان از قارچ‌های آنتاگونیست مانند Trichoderma spp و  باکتری‌های مفید مانند Pseudomonas fluorescens  بهره گرفت.

در مدیریت زراعی نیز حذف و امحای درختان آلوده، کاشت ارقام مقاوم مانند “Bou Feggous” و “Tijibert”، و رعایت اصول بهداشتی و تناوب زراعی توصیه می‌شود.

آیا سم شیمیایی خاصی برای بایود وجود دارد؟

خیر، تاکنون هیچ سم شیمیایی خاص و مؤثری برای درمان کامل بیماری بایود در نخل خرما در مزرعه تأیید یا معرفی نشده است.
قارچ Fusarium oxysporum f.sp. albedinis به‌صورت عمقی در سیستم آوندی درخت مستقر می‌شود و دسترسی مستقیم به آن از طریق سموم بسیار دشوار است.

چرا سموم شیمیایی در برابر فوزاریوم یا بایود خرما ناکارآمد است؟

1. نفوذ پذیری پایین قارچ‌ کش‌ها: قارچ در داخل آوندهای چوبی و بافت‌های داخلی قرار دارد و اغلب قارچ‌کش‌ها توان نفوذ کافی برای رسیدن به محل رشد قارچ را ندارند.
2. ماندگاری طولانی قارچ در خاک: حتی اگر درخت درمان شود، خاک آلوده باقی می‌ماند و باعث آلودگی مجدد می‌شود.
3. مقاومت قارچ: Fusarium oxysporum فرم‌های مختلفی دارد که ممکن است به برخی ترکیبات قارچ‌کش مقاوم باشند.

 تحقیقات علمی چه می‌ گویند؟

برخی قارچ‌ کش‌ های سیستمیک مانند تبوکونازول (Tebuconazole) یا پروپی‌ کونازول (Propiconazole) در مطالعات گلخانه‌ ای تأثیر نسبی نشان داده‌ اند، اما استفاده‌ ی میدانی آن‌ ها در باغ‌ های خرما معمول نیست.

در بعضی مطالعات، تزریق محلول‌ های قارچ‌ کش به تنه نخل خرما آزمایش شده، اما این روش در عمل، پرهزینه، زمان‌ بر و با اثر بخشی محدود بوده است.

نام قارچ‌کش	گروه شیمیایی	نحوه مصرف آزمایش‌شده	اثربخشی گزارش‌شده	توضیحات تکمیلی
Tebuconazole	تری‌ آزول	محلول‌پاشی یا تزریق به تنه	متوسط تا نسبتاً بالا (در شرایط گلخانه‌ای)	تأثیر بر رشد قارچ در محیط کشت؛ کاربرد میدانی محدود
Propiconazole	تری‌ آزول	محلول خاک یا تزریق به تنه	متوسط	تأثیر موضعی؛ دسترسی به آوندها محدود است
Carbendazim	بنزیمیدازول	محلول خاک یا غوطه‌ وری ریشه	پایین تا متوسط	تأثیر موقت، عدم پایداری بلندمدت در خاک
Thiophanate-methyl	بنزیمیدازول	تیمار خاک، محلول‌ پاشی	کم تا متوسط	بیشتر برای قارچ‌ های سطحی مؤثر است
Trichoderma harzianum (بیولوژیک)	آنتاگونیست	خاک‌ داده یا بذرمال	بالا در شرایط خاک استریل‌شده	کنترل بیولوژیک مؤثر، سازگار با محیط زیست
Pseudomonas fluorescens (بیولوژیک)	باکتری مفید	خاک‌ داده یا تیمار نهال	متوسط تا بالا	مهار رشد قارچ از طریق رقابت و تولید آنتی‌بیوتیک

تفسیر جدول:

• هیچ قارچ‌ کش شیمیایی‌ ای تا امروز به‌ عنوان راه‌ حل نهایی بایود تأیید نشده است.
• مؤثرترین گزینه‌ ها در شرایط گلخانه‌ ای، تری‌ آزول‌ ها (مثل تبوکونازول) هستند، اما انتقال به شرایط میدانی با موفقیت کم همراه بوده است.
• کنترل بیولوژیک با Trichoderma spp. و Pseudomonas spp. نتایج امیدوارکننده‌ ای  به‌ ویژه در خاک‌ های اصلاح‌ شده و شرایط کنترل‌ شده داشته اند.

جمع بندی 

فوزاریوم خرما (بایود خرما) یکی از خطرناک‌ ترین بیماری‌ های نخل خرما است که کنترل آن نیازمند اقدامات پیشگیرانه، مراقبت مستمر و همکاری منطقه‌ ای است. پژوهش‌ های بیشتر در زمینه تولید ارقام مقاوم و روش‌ های کنترل بیولوژیک، کلید مقابله با این بیماری خواهد بود. کشت بافت خرما روشی است که نهال های عاری از هرگونه آلودگی تولید می کند. استفاده از این نوع نهال ها یکی از راه های اطمینان از عدم وجود بیماری بایود است.

منابع

• MDPI.COM | Molecular Identification and Disease Management of Date Palm Sudden Decline Syndrome in the United Arab Emirates
• FAO (2020). Date Palm Diseases and Pests
• Djerbi, M. (1983). Bayoud disease of date palm. FAO Regional Office
• American Phytopathological Society (APS) – Bayoud Disease