نشا ارکیده
Orchids Tissue Culture
نشا ارکیده، روش های تولید، از بذر تا کشت بافت
ارکیده ها (Orchids) یکی از محبوب ترین گیاهان زینتی جهان هستند و به دلیل زیبایی خیره‌کننده، تنوع بالا و ارزش تجاری قابل توجه، در سطح وسیعی کشت و تولید می شوند. اما تولید موفق نشا ارکیده به روش های خاص و دقیق نیاز دارد، چرا که این گیاه از نظر فیزیولوژیکی متفاوت از گیاهان رایج دیگر است.
نشا ارکیده به چه روش هایی تولید می شود؟
نشا ارکیده از خانواده ثعلبیان، تیره ای از گیاهان گلدار متعلق به راسته مار چوبه سانان (Asparagales) است. این خانواده گلدار، گسترده و متنوع، گیاهانی با گل های معطر و بسیار رنگارنگ هستند که تقریبا در همه پهنه ی جغرافیایی کره زمین یافت می شوند. مهم ترین روش های تولید نشا ارکیده شامل تکثیر جنسی (بذر)، تکثیر غیرجنسی (تقسیم بوته و keiki) و کشت بافت و ریزازدیادی (micropropagation) است.
ارکیده تنوع بالا، زیبایی خیره کننده
از این گیاه گلدار حدود ۷۶۳ جنس و ۲۸۰۰۰ گونه از این خانواده به ثبت رسیده است. یک مثال برای درک بهتر گستردگی خانواده ارکیده این است که بدانید که تعداد گونه های ارکیده برابر با تعداد گونه ماهیان استخوان دار، بیش از دو برابر تعداد گونه های پرندگان و چهار برابر تعداد گونه های پستانداران است.
جنس های مهم ارکیده
- بولبوفلیوم Bulbophyllum دارای ۲۰۰۰ گونه
- اپی دندروم Epidendrum دارای ۱۵۰۰ گونه
- دندروبیوم Dendrobium دارای ۱۴۰۰ گونه
- پلوروتالسیس Pleurothallis دارای ۱۰۰۰ گونه
تکثیر نشا ارکیده از طریق بذر (تکثیر جنسی)
ویژگی ها
-
برای به دست آوردن گونه های جدید یا اصلاح شده کاربرد دارد.
-
بذرهای ارکیده بسیار ریز و بدون اندوسپرم (مواد غذایی ذخیره‌ای) هستند و در طبیعت فقط با کمک قارچ های همزیست (مایکوریزا) جوانه می زنند.
مراحل تولید نشا ارکیده از بذر
-
جمع آوری بذرهای بالغ: از کپسول های خشک‌شده گل ارکیده.
-
ضدعفونی بذرها: با کلرید جیوه یا هیپوکلریت سدیم برای حذف آلودگی ها.
-
کشت در محیط استریل: معمولاً در محیط MS با قند، ژل آگار و هورمون های رشد.
-
جوانه زنی: بذرها به تدریج به پروتوکُرم تبدیل می شوند.
-
مرحله سبز شدن: پروتوکرم‌ها تبدیل به گیاهچه های اولیه می شوند.
-
سازگاری و انتقال: پس از تولید نشاهای کوچک، آن ها به گلدان های کوچکتر منتقل می شوند.
مزایا
-
تنوع ژنتیکی
-
مناسب برای اصلاح نژاد
معایب
-
رشد آهسته، تا ۲ سال زمان تا رسیدن به گل.
-
نیاز به شرایط کاملاً استریل.
تکثیر نشا ارکیده به روش غیرجنسی: Keiki و تقسیم بوته
الف) تولید Keiki (گیاهچه جانبی)
-
برخی از ارکیده ها (مخصوصاً فالانوپسیس) به صورت طبیعی یا با هورمون (سیتوکنین) روی ساقه ی گل گیاهچه تولید می کنند که به آن keiki می گویند.
مراحل
-
رشد keiki روی ساقه گل یا پایه بوته مادر.
-
زمانی که keiki دارای ۲–۳ برگ و ریشه شد، با دقت جدا می‌شود.
-
انتقال به گلدان مستقل برای رشد بیشتر.
ب) تقسیم بوته (Division)
-
در ارکیده هایی با ساختار ساقه ی ریزوم دار (مثل Dendrobium و Cattleya)، گیاه بالغ را به چند بخش تقسیم می کنند.
شرایط
-
هر بخش باید حداقل ۳–۴ ساقه یا برگ و ریشه سالم داشته باشد.
-
پس از تقسیم، در بستر جدید کاشته و مرطوب نگهداری می شود.
مزایا
-
سریع تر از روش بذری.
-
تکرار دقیق ویژگی های گیاه مادر (تکثیر کلونی).
تولید نشا ارکیده از طریق کشت بافت (Micropropagation)
این روش پیشرفته ترین و اقتصادی ترین روش تولید انبوه نشاهای ارکیده در سطح تجاری است.
مراحل اصلی
-
جداسازی مریستم یا نوک ریشه / ساقه گیاه مادر.
-
ضدعفونی کامل ریزنمونه ها.
-
کشت در محیط کشت حاوی هورمون‌های سیتوکنین و اکسین.
-
تکثیر اندام زایی یا کالوس زایی.
-
تشکیل گیاهچه های کوچک (Explant).
-
سخت کردن (Acclimatization) در شرایط گلخانه ای.
-
انتقال به گلدان و فروش به عنوان نشا آماده.
مزایا
-
تولید هزاران نشا از یک گیاه مادر در مدت کوتاه.
-
یکنواختی ژنتیکی و کیفیت بالا.
-
تولید نشاهای عاری از بیماری.
معایب
-
هزینه اولیه بالا.
-
نیاز به تجهیزات تخصصی و شرایط استریل دقیق.
مقایسه روش های تولید نشا ارکیده
| روش | سرعت تولید | یکنواختی | نیاز به تجهیزات | مناسب برای |
|---|---|---|---|---|
| بذر | کند | کم | بالا | اصلاح نژاد |
| keiki / تقسیم | متوسط | بالا | پایین | خانگی / نیمه تجاری |
| کشت بافت | بسیار سریع | بسیار بالا | بسیار بالا | تولید تجاری |
ارکیده کشت بافت فالانوپسیس
این ارکیده که با نام ارکیده شاپرکی نیز شناخته می شود در ایران بسیار محبوب بوده و در بسیاری از گل فروشی های سراسر کشور یافت می شود. اکثر مردم ایران، این گیاه یعنی ارکیده فالانوپسیس را به عنوان ارکیده می شناسند.
ارکیده کشت بافت
ارکیده کشت بافت به دلیل خلوص بالای ژنتیکی، عاری بودن از هرگونه آلودگی مانند آلودگی های ویروسی، قارچی، باکتریایی و … پر طرفداترین و پرفروش ترین نوع ارکیده در جهان است. در حال حاضر ارکیده فالانوپسیس با رنگ های بسیار متنوع بطور انبوه در داخل کشور در حال تولید و تکثیر است، بازار کشاورزی اگرینت سعی دارد بهترین محصولات تولید شده به روش کشت بافت اعم از زینتی، مثمر و غیر مثمر را با قیمت تولید کننده در اختیار مصرف کننده گان و بهره برداران قرار دهد.
شرایط نگهداری نشا ارکیده
برای نگهداری نشا ارکیده فالانوپسیس در بهترین شرایط، باید فاکتورهای مهمی از جمله، نور، حرارت، رطوبت و میزان روشنایی را در نظر گرفت. در این بخش فقط شرایطی محیطی توضیح داده می شود و فرض بر این استوار است گیاه دارای کلدان، بستر و کوددهی مناسب بوده و محدودیتی از نظر دسترسی به منابع آبی وجود ندارد.
دمای مناسب نشا ارکیده
دمای ۱۳ تا ۲۸ درجه سانتی گراد، مناسب رنج دمایی برای رشد و گلدهی این رقم از ارکیده (فالانوپسیس) است. دمای بالاتر سبب توقف رشد و دمای پایین تر سبب مرگ گیاه می شود.
نور مناسب
این نوع از ارکیده یعنی واریته فالانوپسیس را می توان در رده ارکیده های سایه پسند طبقه بندی کرد. فضایی با نور روشن غیر مستقیم و متوسط بهترین گزینه است.
رطوبت مناسب
فصول گرم سال مانند تابستان باید حتما در محیط گلخانه مه پاشی با آب های استریل سبک انجام شود. ساخت جزیره در زیر گلدان های ارکیده نیز به تامین رطوبت مورد نیاز آن ها کمک قابل توجهی می کند.
تولید نشا ارکیده فرایندی تخصصی اما قابل اجرا در مقیاس خانگی تا صنعتی است. بسته به هدف (خانگی، اصلاح نژاد، تجاری)، روش مناسب باید انتخاب شود. در حالی که روش های سنتی مانند keiki و بذر برای افراد علاقه مند مفیدند، روش کشت بافت بهترین گزینه برای تولید انبوه و استاندارد سازی در سطح جهانی است.
