سوسک کرگدنی خرما

سوسک کرگدنی خرما، شناسایی، مبارزه و کنترل

نخل خرما (Phoenix dactylifera L) یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری است که از نظر اقتصادی و تغذیه‌ای ارزش بالایی دارد. با این حال، آفات متعددی سلامت و عملکرد این درخت را تهدید می‌کنند. سوسک کرگدنی خرما (Oryctes elegans Prell) که با نام سوسک شاخدار خرما نیز در ایران شناخته می شود، یکی از مهم‌ترین آفات این درخت است که با تغذیه از ساقه، برگ‌ها و میوه، باعث ضعف شدید درختان و کاهش عملکرد محصول می‌شود. شناخت صحیح آفت خرما و روش‌های کنترل و مبارزه با سوسک کرگدنی خرما  نقش مهمی در حفظ سلامت نخلستان‌ها و جلوگیری از کاهش تولید دارد.

طبقه‌بندی و نام‌های رایج

🔹 رده: حشرات (Insecta)
🔹 راسته: قاب‌بالان (Coleoptera)
🔹 خانواده: اسکارابیده (Scarabaeidae)
🔹 جنس: اوریکتس (Oryctes)

🔹 نام‌های رایج:

• سوسک کرگدنی خرما
• سوسک شاخدار خرما
• سوسک‌ کرگدنی اوریکتس
• Fruit Stalk Borer
• Bunch Stalk Borer

سوسک خرما آفت خرما مبارزه با سوسک کرگدنی خرما

پراکندگی جغرافیایی

سوسک کرگدنی خرما در بسیاری از مناطق خرماخیز جهان یافت می‌شود، از جمله:

• خاورمیانه و شمال آفریقا: ایران، عراق، عربستان سعودی، عمان، امارات، کویت، اردن، مصر
• آسیای جنوبی: هند، پاکستان
• مدیترانه: اسپانیا، تونس، لیبی

در ایران، این آفت به‌ ویژه در استان‌ های جنوبی از جمله خوزستان، بوشهر، هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان شایع است.

زیست شناسی و چرخه زندگی

این سوسک که در ایران با نام “تال” نیز شناخته می شود دارای یک نسل در سال است. سوسک های بالغ از اواخر فروردین ظاهر شده و تا پایان مهر ماه در ساقه، برگ و میوه دیده می شوند. این آفت بر روی بافت های مرده و زنده درخت شامل تاج درخت، دم برگ، الیاف ساقه و خوشه های میزبان تخم گذاری انجام می دهد. لارو این حشره از ریشه گیاهان علفزار یعنی جایی که زمستان گذاری را انجام داده است تغذیه می کند و سپس در طی بهار در خاک به شفیره و سپس به حشره کامل تبدیل می شود.

سوسک کرگدنی خرما دارای یک نسل در سال است و چرخه زندگی آن شامل مراحل زیر است:

1. تخم‌گذاری: سوسک ماده تخم‌های خود را در بافت‌های مرده و زنده درخت، دمبرگ‌ها و الیاف ساقه قرار می‌دهد.
2. لارو: پس از تفریخ، لاروها به ریشه‌های گیاهان علفی حمله کرده و از آن‌ها تغذیه می‌کنند. این مرحله زمستان‌گذرانی آفت محسوب می‌شود.
3. شفیره: در بهار، لاروها در خاک تبدیل به شفیره شده و پس از مدتی، حشرات بالغ از خاک خارج می‌شوند.
4. حشره بالغ: سوسک‌های بالغ از اواخر فروردین تا پایان مهرماه فعال بوده و در تاج درخت، خوشه‌ها و برگ‌ها دیده می‌شوند.

تحقیقات آزمایشگاهی نشان داده است که چرخه زندگی این آفت بر روی چوب پوسیده یا کمپوست در دمای ۲۸ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد در حدود ۴ ماه کامل می‌ شود.

رفتار تغذیه‌ای و خسارت‌های اقتصادی

خسارت مستقیم

• سوسک بالغ با تغذیه از ساقه، دمبرگ‌ها و خوشه‌ های خرما، باعث ضعف شدید درخت می‌شود.
• درختان آلوده به این آفت، دارای سوراخ‌های متعدد و زخم‌های باز در بافت‌های خود هستند.
• حمله آفت به میوه‌ها باعث کاهش کیفیت و ریزش محصول می‌شود.

خسارت غیرمستقیم

• زخم‌هایی که سوسک شاخدار خرما  در بافت درخت ایجاد می‌کند، محل ورود قارچ‌ها و باکتری‌های بیماری‌زا شده و باعث پوسیدگی تنه و ساقه می‌شود.
• درختان آلوده در شرایط تنش، دچار شکستن برگ و خوشه‌ها قبل از برداشت می‌شوند.
• ضعف درختان جوان و کاهش عملکرد در سال‌های بعد از دیگر اثرات مخرب این آفت است.

در برخی کشورها، سوسک کرگدنی خرما به‌عنوان یکی از آفات کلیدی نخلستان‌ها شناخته می‌شود و خسارت اقتصادی قابل‌توجهی را به همراه دارد.

روش‌های تشخیص آلودگی

برای تشخیص حضور سوسک کرگدنی خرما در نخلستان‌ ها می‌توان به نشانه‌ های زیر توجه کرد:

• وجود سوراخ‌ های تغذیه‌ ای در دمبرگ‌ ها و ساقه‌ ها
• ترشحات صمغی و چسبناک در محل تغذیه آفت
• ضعف و افتادگی برگ‌ها و خوشه‌ های خرما
• یافتن حشرات بالغ در تاج درختان یا در نزدیکی الیاف ساقه

تله‌های فرمونی می‌توانند برای پایش و تخمین جمعیت این آفت در باغات استفاده شوند.

کنترل و مدیریت سوسک کرگدنی خرما

مبارزه با سوسک کرگدنی خرما

نظارت: قرار دادن تله های خورشیدی و همچنین تله های فرمون جنسی در باغات داده های مربوط به دوره پرواز آفات را ارائه می دهد.

کنترل باغی: جمع آوری، حذف و سوزاندن شاخ و برگهای قدیمی

مقاومت گیاهی: ارقام مختلف خرما حساسیتهای مختلفی در مقابل این آفت دارند که معمولا ارقام با بافت نرم تر ترجیح داده می شود.

تله گذاری: قراردادن تله های فرمون جنسی که در باغات ایران استفاده می شود، یکی از موثرترین راه های مبارزه با این آفت است.

کنترل شیمیایی: آغشته کردن ناحیه ی ریشه با حشره کش ارگانوفسفات که نتایج رضایت بخشی داشته است.

کنترل بیولوژیک: قارچهای پاتوژن حشرات (Entomopathogenic fungus) مانند قارچ (Beauveria bassiana Balsamo) سبب کاهش میزان تغذیه و باروری این سوسک آفت می شود.

بهترین سم ها برای سوسک کرگدنی خرما

به دلیل اینکه سوسک کرگدنی خرما (Oryctes elegans) در بخش‌های مختلف درخت، از جمله الیاف ساقه، تاج درخت و دمبرگ‌ها فعالیت دارد، انتخاب سموم مناسب و روش صحیح کاربرد آن‌ها بسیار حائز اهمیت است. سموم مورد استفاده باید دارای خاصیت نفوذی یا سیستمیک باشند تا بتوانند به محل فعالیت آفت رسیده و تأثیر مطلوبی داشته باشند.

جدول بهترین سموم شیمیایی

نام سم	گروه شیمیایی	مکانیسم اثر	روش کاربرد
ایمیداکلوپرید (Imidacloprid)	نئونیکوتینوئید	اثر سیستمیک، مهار سیستم عصبی	محلول‌پاشی، تزریق تنه
تیامتوکسام (Thiamethoxam)	نئونیکوتینوئید	اثر سیستمیک، ایجاد فلج عصبی در حشره	تزریق به درخت، آغشته‌سازی ریشه
کلرپیریفوس (Chlorpyrifos)	ارگانوفسفره	مهار آنزیم کولین‌استراز و فلج کردن آفت	محلول‌پاشی ناحیه طوقه و تاج درخت
فیپرونیل (Fipronil)	فنیل‌پیرازول	اثر تماسی و گوارشی، مهار انتقال عصبی	استفاده در خاک، تزریق تنه
سایپرمترین (Cypermethrin)	پایروتروئید	اثر تماسی و ضربه‌ای سریع	محلول‌پاشی روی برگ‌ها و ساقه
کارباریل (Carbaryl)	کاربامات	مهار کولین‌استراز، تأثیر سریع روی حشرات بالغ	محلول‌پاشی روی محل‌های آلوده

روش‌های کاربرد سموم برای افزایش اثربخشی

محلول‌پاشی روی نخل

سم‌ پاشی با ایمیداکلوپرید، کلرپیریفوس یا سایپرمترین بر روی ساقه، دمبرگ‌ها و ناحیه تاج درخت، باعث کاهش جمعیت سوسک‌های بالغ می‌شود. این روش برای حشره‌های بالغ که در حال تغذیه از بافت درخت هستند مناسب است.

تزریق تنه (درون‌ درمانی)

در این روش، مقدار مشخصی از سمومی مانند ایمیداکلوپرید یا تیامتوکسام به‌صورت مستقیم به تنه درخت تزریق می‌شود. این روش ماندگاری طولانی‌تر، اثرگذاری بهتر و کاهش خطر آلودگی زیست‌محیطی دارد.

آغشته‌سازی ناحیه ریشه

ترکیبات نئونیکوتینوئیدی مانند تیامتوکسام یا ایمیداکلوپرید می‌توانند در محلول‌های آبی به خاک اطراف ریشه اضافه شوند. با استفاده از  این روش، آفت در هنگام تغذیه از ریشه‌ های گیاهان میزبان، سم را دریافت کرده و از بین می‌رود.

استفاده از طعمه‌های سمی

ترکیب فیپرونیل یا کارباریل با مواد جاذب مانند ملاس یا الیاف خرما می‌تواند به‌عنوان طعمه سمی برای کنترل سوسک شاخدار خرما استفاده شود. این روش برای کاهش جمعیت سوسک‌های بالغ در نخلستان‌های آلوده مناسب است.

نکات مهم در استفاده از سموم شیمیایی

⚠ سم‌پاشی باید بر اساس دوره‌ های زندگی آفت انجام شود تا بیشترین تأثیر را داشته باشد.
⚠ استفاده مداوم از یک سم می‌تواند منجر به مقاومت آفت شود، بنابراین تناوب سموم توصیه می‌شود.
⚠ سم‌پاشی در زمان وزش باد یا دمای بالا ممنوع است، زیرا باعث کاهش کارایی و افزایش خطر آلودگی محیط‌زیست می‌شود.
⚠ رعایت فاصله زمانی مناسب بین سم‌پاشی و برداشت خرما ضروری است تا از باقی‌ماندن بقایای سمی بر روی میوه جلوگیری شود.

آفات مشابه

یکی از مشکلات عمده در مبارزه با آفات نخل خرما، تشخیص صحیح نوع آفت است. بسیاری از مواقع سوسک حنایی خرما با نام علمی Rhynchophorus ferrugineus با نوع کرگدنی اشتباه گرفته می شود. هر دو نوع سوسک ذکر شده از آفات مهم و خطرناک درخت نخل خرما هستند . گزارش های زیادی از طغیان سوسک حنایی در استان فارس خصوصا شهرهای گراش و قیر و کارزین وجود دارد که تهدید بسیار جدی برای نخلستان های استان به شمار می رود.

اهمیت اقتصادی

این سوسک ( سوسک شاخدار خرما ) در چندین کشور بعنوان آفت اصلی درخت نخل خرما شناخته می شود.  سوسک ها بالغ در ساقه ها و برگها سوراخ های زیادی ایجاد می کنند، همچنین به میوه ها نیز حمله می کنند، این آفت ، درخت نخل را به حدی ضعیف می کند که بند خوشه ها و شاخ و برگ درخت در طی تابستان تا از قبل زمان رسیدن خرما شکسته می شود ( بخصوص در شرایط تنش). درختان جوان ضعیف شده و به شدت در میزان کاهش میوه دهی درختان حتی در سالهای بعد نیز تاثیر گذار است.

زخم هایی که سوسک شاخدار خرما در درخت ایجاد می کند، شرایطی فراهم می کند تا سایر پاتوژن های گیاهی مانند قارچها و باکتری ها را از محل زخم وارد درخت شده و ایجاد بیماری کنند. علاوه بر نخل خرما، سوسک کرگدنی یک آفت بسیار جدی برای درختان نارگیل نیز به حساب می آید.

 

منابع

• Samarrie, A.A., & Akela, A.A. (2011). Distribution of injected pesticides in date palm trees. Agriculture and Biology Journal of North America, 2, ۱۴۱۶-۱۴۲۶.
• BIOLOGY AND MANAGEMENT OF DYNASTID BEETLE PESTS | GEOFFREY O. BEDFORD, MOHAMMAD ALI AL-DEEB, MOHAMMED ZAIDAN KHALAF, KAZEM MOHAMMADPOUR AND RASMI SOLTANI5
• Khalaf, M.Z., Naher, F., Khudair, M.W., Hamood, J.B., & Khalaf, H.S. (2014b). Some biological and behavioural aspects of Arabian rhinoceros beetle, Oryctes agamemnon arabicus Fairmaire (Coleoptera: Scarabaeidae: Dynastinae) under Iraqi conditions. Iraqi Journal of Agricultural Research (Special Issue), 19(2), 122-133.
• El-Haidari, H.S., & Al-Hafidh, E.M. (1986). Palm and date arthropod pests in the Near East and North Africa. Regional Project for Palm and Dates Research Center in the Near East and North Africa, Food and Agriculture Organization, Al-Watan Press, Baghdad, Iraq. 126 p.