انواع گونه های جو: تاریخچه، آناتومی، گیاه‌شناسی و کاربردها

جو (Hordeum vulgare) یکی از قدیمی‌ترین غلات کشت‌شده توسط بشر است و نقش مهمی در تغذیه انسان، دام و صنایع غذایی دارد. این گیاه از خانواده Poaceae (گندمیان) بوده و دارای انواع واریته‌ هایی است که هر یک برای شرایط اقلیمی خاص و اهداف متفاوتی توسعه یافته‌اند. در نقاط مختلف دنیا انواع گونه های جو بر اساس آب و هوا و کاربرد نهایی آن، کشت می شوند.

تاریخچه جو

خاستگاه و تکامل

جو یکی از اولین گیاهان زراعی است که در دوران نوسنگی (حدود ۱۰,۰۰۰ سال پیش) در مناطق خاورمیانه و هلال حاصل‌خیز (شامل ایران، عراق، سوریه و فلسطین) اهلی شد. گونه‌های وحشی (Hordeum spontaneum) و (Hordeum bulbosum) احتمالاً اجداد اولیه جو امروزی هستند.

پراکنش جغرافیایی جو

• از بین‌النهرین و فلات ایران، کشت جو به مصر، هند و اروپا گسترش یافت.
• در قرون وسطی، جو یکی از مهم‌ترین غلات اروپا برای نان‌پزی و تغذیه دام بود.
• امروزه، کشورهای روسیه، کانادا، آلمان، استرالیا و اوکراین از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جو در جهان هستند.

آناتومی و گیاه‌شناسی جو

ساختار گیاه جو

جو یک گیاه علفی یک‌ساله است که از بخش‌های زیر تشکیل شده است:

ریشه‌ها: از نوع افشان، که باعث جذب آب و مواد مغذی می‌شود.

ساقه: توخالی و بندبند، مشابه سایر غلات.

برگ‌ها: باریک، کشیده و دارای غلافی که دور ساقه را احاطه می‌کند.

خوشه‌ها (سنبله‌ها): شامل سنبلچه‌هایی که دانه‌های جو را تولید می‌کنند.

انواع جو بر اساس شکل سنبله

جو را بر اساس تعداد سنبلچه‌های بارور در هر گره خوشه به دو دسته اصلی تقسیم می‌کنند:

1. جو دو ردیفه (Two-row barley): هر گره خوشه فقط دو سنبلچه بارور دارد. معمولاً دارای دانه‌های درشت‌تر است و برای تهیه مالت و صنایع آبجوسازی استفاده می‌شود.
2. جو شش ردیفه (Six-row barley): در هر گره، تمام سنبلچه‌ها بارور هستند و تولید دانه بیشتری دارند. بیشتر برای تغذیه دام و تولید علوفه استفاده می‌شود.

انواع گونه های جو

طبقه‌بندی بر اساس پوشش دانه

جو پوست‌دار (Hulled Barley): دارای پوشش فیبری که باید قبل از مصرف برداشته شود.

جو بدون پوست (Hulless Barley): پوسته آن به‌راحتی جدا می‌شود و برای مصرف غذایی انسان مناسب‌تر است.

طبقه‌بندی بر اساس کاربرد

• جو خوراکی (Food Barley): دارای میزان بالای فیبر و پروتئین، مناسب برای نان، سوپ و صنایع غذایی.
• جو مالت (Malting Barley): دارای مقادیر مناسب آنزیم‌ها برای تبدیل نشاسته به قند و استفاده در آبجوسازی و تولید مالت.
• جو علوفه‌ای (Feed Barley): پرمحصول و مقاوم، مناسب برای تغذیه دام و تولید سیلاژ.

واریته‌ های مهم تجاری جو

واریته‌ های دو ردیفه

• Concerto: مناسب برای مالت‌سازی
• Optic: مقاوم به بیماری‌ها، محصول بالا
• Scarlett: مناسب برای تولید مالت و صنایع تخمیری

واریته‌ های شش ردیفه

• Morex: پرمحصول، مناسب برای دامداری
• Lacey: مقاوم به بیماری‌های قارچی
• Tradition: دارای عملکرد بالا و سازگار با اقلیم‌های متنوع

تفاوت بین واریته‌های جو دو ردیفه و شش ردیفه چیست؟

جو (Hordeum vulgare) بر اساس تعداد سنبلچه‌های بارور در هر گره از سنبله (خوشه) به دو گروه اصلی تقسیم می‌شود:

جو دو ردیفه (Two-Row Barley)

در این نوع، فقط دو سنبلچه در هر گره بارور هستند و دانه تشکیل می‌دهند.

ویژگی‌های جو دو ردیفه

ساختار دانه: دانه‌ها در دو ردیف منظم در دو طرف سنبله رشد می‌کنند.

اندازه دانه: معمولاً بزرگ‌تر و یکنواخت‌تر هستند.

میزان نشاسته: دارای نشاسته بیشتر و پروتئین کمتر است، که آن را برای صنایع مالت و آبجوسازی ایده‌آل می‌کند.

عملکرد محصول: نسبت به جو شش ردیفه، تعداد دانه‌های کمتری در سنبله دارد، اما دانه‌ها درشت‌تر هستند.

مثال از واریته‌های معروف

• Concerto (مناسب برای مالت)
• Optic (دارای عملکرد بالا)
• Scarlett (استفاده در صنایع تخمیری)

کاربردهای جو دو ردیفه

به دلیل میزان بالای نشاسته و کیفیت مالتینگ، جوی دو ردیفه بیشتر در صنایع تخمیری و تولید مالت استفاده می‌شود. همچنین این جو در برخی مناطق برای تغذیه دام نیز کشت می‌شود.

جو شش ردیفه (Six-Row Barley)

در این نوع، تمام سنبلچه‌ های هر گره بارور هستند و دانه تشکیل می‌دهند.

ویژگی‌های جو شش ردیفه

ساختار دانه: دانه‌ها در شش ردیف اطراف سنبله رشد می‌کنند.

اندازه دانه: دانه‌ها کوچک‌تر و در برخی موارد ناهمگن هستند.

میزان پروتئین: نسبت به جو دو ردیفه، پروتئین بیشتری دارد که آن را برای تغذیه دام و علوفه مناسب‌تر می‌کند.

عملکرد محصول: تعداد دانه‌های بیشتری در سنبله وجود دارد، که منجر به عملکرد بالاتر در واحد سطح می‌شود.

مثال از واریته‌های معروف

• Morex (پر محصول و مقاوم)
• Lacey (مقاوم به بیماری‌ها)
• Tradition (سازگار با شرایط مختلف)

کاربردهای جو شش ردیفه

جو شش ردیفه به دلیل محتوای پروتئینی بالا، مناسب برای خوراک دام است. برخی از واریته‌ ها برای مالت‌سازی و تولید آبجو نیز استفاده می‌شوند، اما کیفیت مالت آن‌ ها معمولاً کمتر از جو دو ردیفه است.

مقایسه کلی بین جو دو ردیفه و شش ردیفه

ویژگی	جو دو ردیفه	جو شش ردیفه
تعداد سنبلچه بارور در هر گره	۲ عدد	۶ عدد
چینش دانه‌ها در سنبله	دو ردیف منظم	شش ردیف نامنظم
اندازه دانه‌ها	درشت‌تر، یکنواخت‌تر	کوچک‌تر، نامنظم‌تر
میزان نشاسته	بیشتر	کمتر
میزان پروتئین	کمتر	بیشتر
کاربرد اصلی	تولید مالت و آبجو	تغذیه دام و علوفه
عملکرد در هکتار	کمتر	بیشتر

• جو دو ردیفه معمولاً برای صنایع مالت و تخمیری استفاده می‌شود، زیرا دانه‌های یکنواخت‌تر و نشاسته بیشتری دارد.
• جو شش ردیفه بیشتر برای تغذیه دام و تولید علوفه کشت می‌شود، زیرا عملکرد بالاتر و پروتئین بیشتری دارد.
• انتخاب بین این دو نوع بستگی به اقلیم، نیاز بازار و هدف کشاورزی دارد.

کاربردهای انواع گونه های جو

مصرف انسانی

• نان و غلات صبحانه: جو سبوس‌دار دارای فیبر بالا است و در تولید نان و غلات صبحانه استفاده می‌شود.
• تولید مالت: جو مالت‌شده در تولید آبجو، ویسکی و برخی نوشیدنی‌های انرژی‌زا کاربرد دارد.
• سوپ و آشپزی سنتی: جو در کشورهای مختلف برای تهیه سوپ جو، حلیم و آش جو استفاده می‌شود.

تغذیه دام

جو یکی از مهم‌ترین غلات خوراک دام است که به دلیل هضم‌ پذیری بالا و ارزش غذایی مناسب در جیره غذایی گاو، گوسفند و طیور استفاده می‌شود.

مصارف صنعتی و دارویی

استفاده در داروسازی: ترکیبات موجود در جو، مانند بتا-گلوکان، خواص ضدسرطانی و کاهنده کلسترول دارند.

کاربرد در صنایع کاغذ و چسب: نشاسته جو در تولید کاغذ، چسب و برخی ترکیبات شیمیایی استفاده می‌شود.

جو یکی از مهم‌ترین غلات جهان است که نقش مهمی در تغذیه انسان و دام، صنایع غذایی و تولید مالت دارد. انواع گونه های جو برای شرایط مختلف آب‌ و هوایی و کاربردهای متنوعی اصلاح شده‌ اند. شناخت ویژگی‌ های گیاه‌شناسی، آناتومی و تنوع ژنتیکی جو می‌تواند به بهبود بهره‌ وری و توسعه پایدار تولید این محصول کمک کند.

منابع برای انواع گونه های جو

• Zohary, D., Hopf, M. (2000). Domestication of Plants in the Old World. Oxford University Press.
• FAO. (2021). Barley Production and Uses. Food and Agriculture Organization.
• Smith, K. (2015). Barley: Genetics, Breeding, and Production. Springer.