شناسایی و مبارزه با سوسک حنایی خرما

چرخه زندگی و پراکنش جغرافیایی سوسک حنایی خرما

سوسک حنایی خرما که با نام سوسک خرطومی حنایی نیز شناخته می شود، آفت بسیار خطرناک نخل است. قدرت تخریب این آفت به حدی است که در صورت ورود به مناطق جغرافیایی جدید می تواند اثرات اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی قابل توجهی داشته باشد.

نام علمی: Rhynchophorus ferrugineus Olivier (Coleoptera: Curculionidae)  

نام انگلیسی: Red Palm Weevil

 

 

این سوسک راسته Coleoptera مهمترین آفت نخل خرما (Phoenix dactylifera) در جهان و آفت جدی نارگیل Cocos nucifera است. این سوسک مخرب، بومی جنوب آسیا و ملانزی (Melanesia) است. اما از دهه ۱۹۸۰ به سرعت محدوده جغرافیایی خود را به سمت غرب گسترش داده است. در سال ۱۹۸۵ میلادی ابتدا در عربستان سعودی و امارات متحده عربی رسید و سپس در سراسر خاورمیانه گسترش یافت. سوسک حنایی خرما از سال ۱۹۹۴ در اسپانیا و سایر کشورهای حوزه مدیترانه جایی که دو گونه اصلی نخل وجود دارد، شناسایی شد.

سوسک سرخرطومی حنایی به نخل خرما (Phoenix Dactylifera) و نخل جزیره قناری (Phoenix canariensis)، که گونه‌های اصلی زراعی و زینتی هستند، حمله می کند. گزارش هایی از حمله سوسک حنایی خرما به چندین نخل زینتی دیگر مانند نخل چوسان (Trachycarpus fortunei) وجود دارد. شدت خسارت سوسک حنایی در منطقه مدیترانه به حدی شدید بود که کمیسیون اروپا اقدامات اضطراری برای جلوگیری از گسترش بیشتر سوسک R. ferrugineus را معرفی کرده است.

پراکنش جغرافیایی

سوسک حنایی در اکثر کشورهایی که نخل خرما یا نخل زینتی وجود دارد، گزارش شده است، اما می توان پراکندگی آن را بر اساس گزارش های بیشترین خسارت به شکل زیر بیان کرد:

• جنوب شرق آسیا: تایلند، تایوان، کامبوج، فیلیپین، لائوس، میانمار، اندونزی و مالزی
• شرق آسیا: چین و ژاپن
• اقیانوسیه : ملانزی، استرالیا، پاپوآ گینه نو، جزایر سلیمان، وانواتو، ساموآی غربی.
• اروپا: آلبانی، کرواسی، قبرس، فرانسه، یونان، ایتالیا، مالت، پرتغال، اسلوونی، اسپانیا، گرجستان
• غرب آسیا: عربستان، امارات، عراق، کویت، یمن، قطر، عمان، ایران، اردن، سوریه، ترکیه، لبنان، بحرین و اسرائیل
• جنوب آسیا: هند، پاکستان، بنگلادش و سریلانکا
• شمال آفریقا: تونس، مصر، مراکش، لیبی و الجزایر
• حوزه دریای کارائیب: آروبا، کوراسائو و جزایر آنتیل هلند
• آمریکای مرکزی: ایالات متحده آمریکا، مکزیک

چرخه زندگی سوسک حنایی خرما

سوسک حنایی خرما همانند بسیاری دیگر از هم جنسان خودش دارای چهار مرحله اصلی زندگی شامل تخم، لارو، شفیره و حشره بالغ است. طول عمر سوسک بالغ حنایی حداکثر ۳ ماه است. اما در همین زمان چندین چرخه جفت گیری و تخم ریزی را انجام می دهد. 

تخم

تخم ها به صورت جداگانه توسط سرخرطومی ماده در سوراخ های جداگانه حفر شده قرار داده می شود. پوزه یا منقاره سوسک وسیله تخم گذاری آن به حساب می آید. تخم سوسک حنایی سفید مایل به کرم، براق و مستطیلی با اندازه متوسط ۲.۶۲ × ۱.۱۲ میلی متر است. (Menon & Pandalai, 1960)

 

 

لارو

قبل از بیرون آمدن لارو از تخم، قطعات دهانی لارو را می توان از طریق پوسته تخم مشاهده کرد. شکستن تخم و بیرون آمدن لارو بسته به میانگین دما بین ۳ تا چند روز پس از تخم گذاری اتفاق می افتد. لاروها سفید مایل به کرم، بدون پا و گلابی شکل هستند. اندازه آن ها تا ۵۰ میلی متر طول و ۲۰ میلی متر عرض با سر و بدن قهوه ای متشکل از ۱۳ بخش است.کپسول سر لارو قهوه‌ای مایل به قرمز تا قهوه‌ای مایل به سیاه با قسمت‌های دهانی به شدت کیتین شده است. بسته به رژیم غذایی و دمای غالب، رشد لارو ممکن است از ۲۴ تا ۱۲۸ روز طول بکشد  (Butani, 1975; Salama et al., 2009).

 

 

تعداد سن لاروی بسته به جیره یا گیاه میزبان متفاوت است. به عنوان مثال، مارتین و کابلو (۲۰۰۶) ۱۷ سن این سوسک را مشاهده کردند، در حالی که نیرولا (۱۹۵۶) زمانی که آفت با رژیم غذایی مریدیک تغذیه شد، ۳ سن را توصیف کرد. از سوی دیگر، Dembilio & Jacas (2011) گزارش دادند که لاروهای این آفت در مجموع ۱۳ سن را در نخل های زنده P. canariensis تکمیل کردند. لاروهای تازه ظاهر شده با سوراخ کردن بافت های نخل و ساختن تونل ها به نخل وارد می شوند، یعنی جایی که بیشترین آسیب به درخت وارد می شود.

در طی هر پوست اندازی لاروهای جوان تمایل دارند از بافت های نرم موجود در اطراف مریستم های آپیکال تغذیه کنند. سپس لاروهای بالغ به سمت حاشیه تنه یا طوقه حرکت می کنند و پیله ای را تشکیل می دهند که در الیاف نخل پیچیده شده است.

شفیره

سه روز طول می کشد تا سوسک حنایی از مرحله لاروی به پیش شفیره تبدیل شود. (Viado & Bigornia, 1949). سپس پیش شفیره ها در داخل پیله به شفیره تبدیل می شوند (Murphy & Briscoe, 1999). اندازه شفیره ها به طور متوسط ۸۰ × ۳۵ میلی متر است (Murphy & Briscoe, 1999). شفیره ها در ابتدا کرم رنگ بوده و سپس به رنگ قهوه ای در می آیند. سطح شفیره ها به شکل شبکه ای، تا حد زیادی شیاردار با سطح براق است. محدوده دوره رشد شفیرگی از ۱۱ تا ۴۵ روز متغیر است (Viado & Bigornia, 1949; Esteban-Durán et al., 1998a).

 

 

حشره بالغ

سوسک حنایی خرما بالغ ، بزرگ و به رنگ قرمز زنگ زده (۴۰ × ۱۰ میلی متر طول) با پوزه بلند و منحنی مشخص هستند که حدود یک سوم طول کل حشره را شامل می شود. در سمت پشتی قفسه سینه این آفت، لکه های تیره ای وجود دارد. در نرها، نیمه پشتی قدامی پوزه دارای موها (موهای) کوتاه قهوه‌ای است. در مقابل، پوزه سوسک ماده فاقد هر گونه مو است و نسبتاً باریک تر، منحنی تر و بلندتر از پوزه جنس نر است.

سوسک سرخرطومی حنایی بالغ دارای بال های توسعه یافته بوده و قادر به انجام پروازهای طولانی (Lepesme, 1947) و طی کردن مسافت های طولانی حدود ۵۰۰ تا ۸۰۰ متر هستند. (Wattanapongsiri, 1966b).

 

 

تجزیه و تحلیل توانایی پرواز این سوسک که به کمک کامپیوتر بررسی شد، نشان داد که ۵۴٪ سرخرطومی بالغ پروازکننده های مسافت کوتاه (با پوشش کمتر از ۱۰۰ متر) هستند. حدود %۳۶ مسافت متوسط (۱۰۰-۵۰۰۰ متر) پرواز می کنند. ۱۰٪  نیز توانایی پرواز با مسافت طولانی (بیش از ۵۰۰۰ متر) دارند. (Ávalos et al., 2014). سوسک های تازه به بلوغ رسیده می توانند در همان بافت نخل خرما تا زمانی که مریستم آن به طور کامل مصرف شود، بمانند. این امر موجب از بین رفتن کامل و مرگ نخل خرما می شود.

سوسک سرخرطومی حنایی چگونه به درخت خرما آسیب می زند؟

این سوسک ابتدا تونل های متعددی را در داخل تنه درخت و پاجوش ها حفر می کند. سپس سوسک ماده می تواند حداقل ۲۰۰ و حداکثر ۵۰۰ تخم بگذارد. لاروها پس از خروج از تخم، از بافت های جوان نخل خرما شروع به تغذیه می کنند. تغذیه از بافت خرما حدود یک ماه ادامه دارد، یعنی تا زمانی که دوران لاروی به پایان برسد. سوسک های ماده عموما تخم گذاری را در محل دمبرگ های جوان (محل اتصال برگ به ساقه) و در تاج درخت انجام می دهند.

 

 

زمانی که تفریخ لاروها انجام می شود، ظرف ۳ هفته می توانند بخش های قابل توجهی از بافت درخت خرما خصوصا برگ ها و بافت های جوان را از بین ببرند. پوسیدگی و خشکیدگی تاج و ریزش برگ ها از مهمترین نشانه های تهاجم سوسک حنایی است. سوسک خرطومی حنایی از آنجایی که در داخل درخت فعالیت می کند و تا قبل از ایجاد خسارت، نمود ظاهری چندانی ندارد، به آفت خاموش نخل خرما نیز معروف است.

مدیریت، مبارزه و کنترل سوسک حنایی خرما

رعایت بهداشت مزرعه و محصول از جمله حذف مکان های احتمالی زمستان گذاری این سوسک برای موفقیت در پیشگیری از آن حیاتی است. نخل‌هایی که به شدت آلوده شده‌اند باید با خرد کردن از بین بروند. از آنجایی که شاخه ها و بافت های درخت خرما وقتی خشک نشده و زنده است به راحتی نمی سوزند، لذا سوزاندن نخل ها اصلا توصیه نمی شود. همچنین ضروری است که سطوح تازه بریده یا آسیب دیده نخل پس از تراشیدن برگ و حذف شاخه ها با حشره کش ضدعفونی شود تا مواد فرار نخل خرما که می توانند شپشک های ماده مهاجم را برای تخم گذاری جذب کنند، از بین ببرند.

تله گذاری و پایش Trapping and Monitoring

پایش مداوم وضعیت فعالیت سوسک حنایی برای محافظت از نخل ها در برابر هجوم ضروری است. (Faleiro, 2006; Rochat, 2006; Guarino et al., 2013; Vacas et al., 2013). بسته به میانگین دمای منطقه، تخم گذاری و دوره خروج لاروها از تخم ممکن است در موارد مختلف متفاوت باشد. مناطق (شکل ۴). تله گذاری و به دام انداختن سوسک های بالغ با استفاده از تله ‌های فرمونی طعمه شده با غذا، نقش مهمی در کنترل، مبارزه و مدیریت این آفت خطرناک نخل خرما دارد.

فروژینول (Ferrugineol) فرمون اصلی برای جذب سوسک سرخرطومی حنایی خرما است. (Hallett et al., 1993; Vacas et al., 2014) این فرمون همراه با methyl-5-nonanone-4 در به دام انداختن انبوه سوسک حنایی خرما مورد استفاده قرار می گیرد. (Abraham et al.,1998; Hallett et al., 1999; Vidyasagar et al., 2000). این تله‌های فرمونی سوسک ماده را نسبت به سوسک های نر بالغ  بیشتر جذب می کند. نسبت جنسی سوسک های در تله افتاده معمولاً به نسبت دو ماده به یک سوسک نر است. (Oehlschlager, 1998; Vidyasagar et al., 2000; Abraham et al., 2001; Faleiro, 2005; Jayanth et al., 2007; Vacas et al., 2013; 2014). جایانت و همکاران (۲۰۰۷) گزارش دادند که ۷۴ درصد از سوسک های بالغ اسیر شده در تله فرمونی، سرخرطومی ماده بودند. این نتیجه برای مدیریت بهتر این آفت مهم است، زیرا ماده‌ها قبل از شروع تخم‌گذاری و ایجاد هجوم‌های جدید به تله می افتند.

 

 

اتخاذ پروتکل های به دام انداختن بهینه (Hallett et al., 1999; Faleiro 2006; Giblin-Davis et al., 2013) برای اطمینان از مزایای تله گذاری فرمونی برای مدیریت RPW حیاتی است. تله استاندارد سطل چهار پنجره ای (Faleiro 2006) به طور گسترده در به دام انداختن سوسک حنایی خرطومی استفاده می شود. علاوه بر طعمه های فرمونی، طعمه های غذایی نیز  در به دام انداختن این سوسک موثر است. برای مثال استفاده از بافت نخل، خرما، و نیشکر (Hallett et al., 1999; Faleiro 2006) مخلوط شده در ۱ لیتر آب در تله، جذب سوسک حنایی خرما را به سمت تله افزایش می دهد.

نکته ۱: تله های غذایی بهتر است هر یک هفته یکبار عوض شود.

نکته ۲: اگر مواد غذایی تخمیر شده همراه با اتیل استات در تله فرمونی استفاده شود، می تواند تا ۵ برابر جذب سوسک به سمت تله را افزایش دهد. (Oehlschlager, 1998; Sebay, 2003; Al-Saoud, 2013)

نکته ۳: تله ها باید در سایه قرار داده شوند تا از تخریب مواد موثره توسط نور خورشید جلوگیری شود.

نکته ۴: تعداد مناسب تله به شرایط نخلستان و تراکم آفت بستگی دارد که این تعداد از ۱ تا ۱۰ تله در هکتار متغیر است. (El-Shafie et al., 2011).

مقاومت گیاه میزبان در برابر سوسک حنایی

مکانیسم های اصلی مقاومت گیاه میزبان در برابر آفات تحت عنوان سه اصطلاح طبقه بندی می شود: (Kogan & Ortman, 1978; Wiseman, 1999; Ju et al., 2011)

آنتی بیوز (Antibiosis): آنتی بیوز نوعی مقاومت است که در آن برهمکنش متقابل گیاه میزبان و حشره باعث اختلالات فیزیولوژیکی یا رشدی در حشره می شود.

آنتی زنوز (Antixenosis): در آنتی زنوز (که به عنوان مقاومت غیر ترجیحی نیز شناخته می شود) حشره یا دفع می شود یا حتی جذب گیاه میزبان خود نمی شود.

 تحمل (Tolerance) : از جمله مکانیسم های کیفی مقاومت گیاهان است که به محتوای ژنتیکی آن ها بستگی دارد.

درمان های قرنطینه گیاهی

مسئله اصلی در ارتباط با هجوم سوسک حنایی خرما، دشواری تشخیص علائم اولیه حمله آن است. (Nakash et al., 2000; Al-Shawaf et al., 2013; Giblin-Davis et al., 2013). درمان های همزمان شیمیایی و فیزیکی پروتکل های کلیدی برای مدیریت سوسک سرخرطومی خرما هستند.

در میان تیمارهای شیمیایی، مواد تدخینی به طور گسترده برای مقابله با مشکلات آلودگی حشرات استفاده می شود. به عنوان مثال فسفین (PH_۳) و متیل بروماید (CH_۳Br) با قدرت نفوذ بالایی که دارند برای آفات هدف بسیار سمی هستند. اما بر اساس پروتکل مونترال سازمان ملل متحد، استفاده از متیل بروماید به دلیل نقش آن در تخریب کننده لایه ازن ممنوع شده است. با این حال استفاده از فسفین PH_۳ به عنوان یک سم تدخینی موثر و مقرون به صرفه در برابر طیف وسیعی از هجوم حشرات از جمله سوسک حنایی خرما ادامه دارد. (MARM, 2014).

هشدار: فسفین یک گاز بی رنگ سمی است که برای دستگاه گوارش و تنفس انسان خطرناک است. این گاز می تواند سبب مسومیت های منجر به مرگ شود.

تحقیقات نشان داده است استفاده از ۱.۱۴ گرم آلومینیوم فسفید Aluminum Phosphide (قرص برنج) در متر مکعب ( g / m^۳ ۱.۱۴) به مدت سه روز برای از بین بردن سوسک حنایی خرما در همه مراحل ( تخم، لارو، شفیره و حشره بالغ) موفقت آمیز است. (۲۰۱۰ Llácer & Jacas)

مبارزه شیمیایی با سوسک حنایی خرما

در هند در دهه ۱۹۷۰، استفاده از حشره کش های کاربامات و ارگانوفسفره به عنوان پایه و اساس مبارزه شیمیایی ایجاد شد (Murphy & Briscoe, 1999). اما در سال‌های اخیر علاوه بر گروه‌های شیمیایی فوق، از حشره‌کش‌های فنیل پیرازول (phenyl pyrazole) و نئونیکوتینوئید (Neonicotinoid) به عنوان کاربردهای پیشگیرانه و درمانی برای کنترل سوسک حنایی خرطومی استفاده می‌شود. (Hernandez-Marante et al., 2003; Dembilio et al., 2010a; Llácer et al., 2012; Al-Shawaf et al., 2013).

در اسپانیا، هشت تیمار حشره‌کش پیشگیرانه در هر فصل (فرودین تا آبان) پیشنهاد شد. مواد فعال نئونیکوتینوئیدها، ایمیداکلوپرید و تیامتوکسام، اورمکتین، آبامکتین و ارگانوفسفات‌ها کلرپیریفوس و فوسمت که توسط وزارت کشاورزی اسپانیایی مجاز شمرده می شوند با موفقیت استفاده شدند. (MARM, 2014). همه سموم توصیه شده را می توان به سه روش مختلف، به عنوان اسپری روی طوقه، تزریق در تنه یا به عنوان یک خاک شویی استفاده کرد.

 

 

گزارش‌هایی وجود دارد که استفاده از ایمیداکلوپرید (Imidacloprid) را برای درمان‌های پیشگیرانه علیه سوسک حنایی خرما را توصیه می‌کنند. میزان استفاده برای هر درخت نخل خرما، ۵ میلی‌لیتر است. این میزان باید از طریق آب آبیاری در اواخر اسفند، فروردین و اردیبهشت استفاده شده و دوباره پس از برداشت خرما نیز اعمال شود. (Soroker et al., 2005).

مقایسه تاثیر آبامکتین و ایمیداکلوپرید

هنگامی که آبامکتین به نخل های آلوده تزریق شد، غلظت انباشته آبامکتین در برگ ها منجر به مرگ ۵۰ تا ۹۰ درصد در لاروهای جوان تا یک ماه پس از درمان شد. از سوی دیگر، ایمیداکلوپرید تزریقی قادر بود تا بیش از ۲ ماه پس از درمان بیش از ۹۰ درصد مرگ و میر را لاروا و حشرات جوان ایجاد کند (Dembilio et al., 2015).

هشدار: مهم است که اطمینان حاصل شود که استفاده از سموم تزریقی تحت نظارت کادر فنی انجام شود تا از آسیب بافت نخل خرما جلوگیری شود.

سوسک حنایی خرما در ایران

شهرستان سراوان در استان سیستان و بلوچستان اولین منطقه ای بود که در سال ۱۳۶۹ گزارش وجود سوسک حنایی خرما را اعلام کرد. این آفت با اعمال شرایط قرنطینه ای سختگیرانه، سال ها در همان منطقه باقی ماند. اما از سال ۱۳۹۶  گزارش های متعددی از آلودگی استان های خرما خیز به سوسک حنایی خرطومی گزارش شده است. استان فارس، شهرستان های جهرم، لامرد، اوز، لارستان، گراش، خنج و قیر و کارزین از جمله شهرستان های استان فارس بودند که آلودگی به سوسک حنایی خرما را اعلام کردند. استان کرمان، شهرستان بم نیز یکی از مناطق مهمی است که با هجوم سوسک خرطومی حنایی مواجه شده است.

پایش و ردیابی مستمر این سوسک در استان های خرماخیزی که هنوز آلوده نشده اند، در حال انجام است. استان خوزستان یکی از استان های خرما خیزی است که بطور جدی با استفاده از تله های فرمونی مشغول ردیابی سوسک حنایی خرطومی است.

.

منابع:

•  Center for Invasive Species Research | University of California Riverside
• ResearchGate.net | Biology and Management of the Red Palm Weevil, Rhynchophorus ferrugineus
• ResearchGate.net | Red Palm Weevil (Rynchophorus Ferrugineous, Olivier) Recognition by Image Processing Techniques
• mdpi.com | Omics in the Red Palm Weevil Rhynchophorus ferrugineus (Olivier) (Coleoptera: Curculionidae): A Bridge to the Pest