زراعت کلزا
راهنمای زراعت کلزا
اروپا خاستگاه اصلی گیاه کلزا (Rapeseed) بوده است که طی قرن ها، انسان این گیاه را همراه با خود به کانادا و آمریکا برده است. در واقع کلزایی که امروز می شناسیم، نوعی کلزای اروپایی است که توسط کانادایی ها به روش های سنتی به منظور تولید بالاتر و بهتر روغن، اصلاح شده است. زراعت کلزا یکی از مهمترین تولیدات دانه های روغنی در جهان است.
.
وجه تسمیه کانولا Canola
نام “کانولا” (Canola) از عبارت “دانه روغنی کانادایی کم اسید” گرفته شده است. پرورش دهندگان نباتات کانادایی سال ها برای تولید انواع کلزا که سطوح پایین تر اروسیک اسید و همچنین سطوح گلوکوزینولات کمتری داشتند، کار کردند. این تلاش‌های دانشمندان کانادایی در طول دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، انواع سالم‌تری از کلزا را تولید کرد که امروزه آن را کلزا می‌نامیم. شایان ذکر است که کلزا با اسید اروسیک بالا (HEAR) همچنان برای بازارهای غیرغذایی کشت می شود.
کلزا پس از سویا دومین محصول بزرگ دانه های روغنی در جهان محسوب می شود. اتحادیه اروپا بزرگترین تولید کننده کلزا و پس از آن چین و سپس کانادا قرار دارند. ایالات متحده آمریکا نیز به طور متوسط سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیون هکتار کلزا را کشت می کنند که تنها حدود یک سوم مقدار کلزای مورد استفاده در ایالات متحده است. بزرگترین منطقه رشد کلزا در ایالات متحده دشت های شمالی، به ویژه داکوتای شمالی با بیش از یک میلیون هکتار کلزا است. اوکلاهاما، کانزاس، مینه سوتا، مونتانا و واشنگتن نیز ده ها هزار هکتار وسعت تولید کلزا دارند.
.
شرایط آب و هوایی کلزا
به طور کلی، کلزا از نظر سازگاری جغرافیایی با گندم مشابه است، کلزای پاییزه همانند گندم در پاییز کاشته شده و اواسط تابستان برداشت می شود.. کلزای بهاره نیز مانند گندم بهاره در اوایل بهار کاشته می شود و در نیمه دوم تابستان برداشت می شود. هر دو کلزای بهاره و پاییزه با یکدیگر مقایسه و آزمایش شده اند، اما کلزای پاییزه (زمستانه) به دلیل عملکرد بالاتر و حملات کمتر آفات و حشرات نسبت به نوع بهاره برتری دارد. مزیت دیگر کلزای پاییزه امکان برداشت زودهنگام و کاشت سویا یا آفتابگردان است.
.
کاشت کلزا در ایران
در ایران نیز کلزا را می توان در پهنه جغرافیایی نسبتا وسیعی مورد کشت قرار دارد. استان های گلستان، خوزستان، فارس، خراسان شمالی، اردبیل، مازندران، سیستان و بلوچستان، کرمان، آذربایجان غربی، سمنان و اصفهان به ترتیب بیشترین سطح زیر کشت کلزا این گیاه دانه روغنی زراعی در کشور را دارند.
.
ترکیبات کلزا
دانه کلزا دارای ۴۰% روغن و ۱۷ تا ۲۶% پروتئین می باشد. (Uppstrom, 1995) . کلزا یا کانولا دارای اسید آمینه های مهمی چون آرژنین، متیونین و لیزین است که برای تولید غذاهای فرآوری شده بسیار مفید است (Wang et al., 1999). کنجاله کانولا (کلزا) نیز که محصول جانبی استخراج روغن کلزا است، یک ماده خام بسیار غنی بوده که حاوی تا ۵۰ درصد پروتئین به صورت خشک است.
.
خاک مناسب زراعت کلزا
کلزا خاک های لومی با بافت سبک که دارای زهکش مناسب باشد را ترجیح می دهد. چرا که کلزا نسبت به شرایط غرقابی حساس بوده و به سرعت دچار بیماری در قسمت ریشه گیاه شده و مقدار تلفات به اندازه چشم گیری افزایش پیدا می کند. اسیدیته یا Ph مناسب کانولا بین ۵.۳ تا ۷.۵ است اما این گیاه می تواند شرایط اسیدیته طیف وسیعی از خاک های اسیدی و قلیایی را تحمل کند.
آبیاری مناسب کلزا
سیستم آبیاری چرخشی (دوار) یکی از بهترین روش ها برای آبیاری مزرعه کلزا است. آبیاری کانولا می تواند به محض اتمام کاشت بذر آغاز شود. نوبت های آبیاری سبک و مکرر باید تا زمانی که بذر بطور کامل جوانه زده و در سطح زمین ظاهر می شود ادامه پیدا کند. مزیت مهم این آبیاری های مکرر و سبک، جلوگیری از پوسته پوسته شدن، بذر قبل از جوانه زنی است.
پس از اینکه کلزا به مرحله رویشی رسید، سطح رطوبت باید تا نزدیک به ظرفیت مزرعه افزایش یابد. نکته اینجاست که زمانی که محصول به مرحله پیش از گل دهی رسید، رطوبت خاک باید در حدی باشد که تنش را به حداقل برساند. این امر سبب می شود تا از آبیاری مداوم در طول گلدهی و مشکلات احتمالی طغیان بیماری های ناشی از شرایط مرطوب سطح خاک اجتناب کند.
کلزا در طی دوران گل دهی نیاز به مقدار زیادی رطوبت دارد. نظم و تکرار در آبیاری باید حتما تا پایان مرحله گلدهی که گیاه نسبت به تنش آبی حساس است، رعایت شود.
.
بهترین کود برای کلزا (راهنمای زراعت کلزا)
همان طور که مکررا در مقالات مختلف اگرینت تاکید کردیم، آزمایش خاک مهمترین معیار تعیین نیاز کودی برای هر محصول گیاهی است و جنس، ترکیبات و خاک هر منطقه با منطقه ای دیگر متفاوت است. اعداد ذکر شده در ادامه این مطلب صرفا جنبه ی پیشنهادی داشته و نقل قول از منابع معتبر خارجی است.
.
نیتروژن
از مهمترین عناصر مورد نیاز کلزا، نیتروژن است. در صورت کمبود نیتروژن در خاک، تعداد برگ ها کاهش پیدا کرده و عملکرد کل نیز کاهش پیدا می کند. میزان دقیق برآورد مزرعه به نیتروژن بجز آزمون خاک ممکن نیست اما بطور متوسط خاک های ایران به ۱۵۰ تا ۲۵۰ کیلوگرم در هکتار کود نیتروژن (ازته) نیاز دارند.
از آنجایی که گوگرد از عناصر مهم مورد نیاز کلزا است، استفاده از کود سولفات آمونیوم به نسبت کودهای نیتروژنه دیگر توصیه می شود. علت این پیشنهاد وجود ۲۴% گوگرد محلول قابل جذب توسط گیاه، در سولفات آمونیوم است.
.
فسفر
کلزا از جمله گیاهان زراعی است که از کمبود شدید فسفر رنج می برند. علت این کمبود که از هفته دوم رشد نمایان می شود، وجود ذخیره فسفر در بذر برای هفته اول رشد است. می دانیم که دانه کلزا حاوی ذخایر فسفر است، اما نباید به وجود این مقدار فسفر بسنده کرد و فسفر دهی خاک را به تاخیر انداخت. با نرسیدن فسفر کافی و به موقع، علاوه بر تراکم کم برگ ها، رشد برگ ها نیز بطور محسوسی آهسته می شود.
حجم و اندازه نیاز کلزا به فسفر بالا نیست و برای مزارع ایران عموما ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم در هکتار نیاز است. اما همین نیاز کم باید حتما به موقع جبران شود در غیر این صورت تاثیر کاملا محسوسی در عملکرد کل خواهد داشت. کود فسفات آمونیوم به منظور تامین P۲O۵ مورد نیاز کلزا پیشنهاد می شود.
.
پتاسیم
پتاسیم نیز مانند نیتروژن از درشت مغذی های پر مصرف و مورد نیاز کلزا است. از آنجایی که ریشه های کلزا توانایی جذب بالای پتاسیم و فسفر را از خاک دارند، در خاک هایی که ذخیره پتاسیم قابل جذب بالایی ذخیره شده است، نیاز به مصرف زیاد این کود وجود ندارد.
اگر میزان پتاسیم موجود در خاک پس از آزمون خاک، کمتر از ۱۵۰ میلی گرم در هر کیلوگرم باشد، حدود ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار کود پتاس باید برای مزرعه مصرف شود. اما اگر میزان پتاسیم موجود بیش از ۳۵۰ میلی گرم در هر کیلوگرم خاک باشد، نیازی به مصرف کودهای پتاسیم نیست.
علائم کمبود متوسط پتاسیم در کلزا شامل کلروزه (زرد) شدن حاشیه برگ ها و در صورت کمبود شدید پتاسیم، کل سطح برگ و خورجین کلزا کاملا زرد می شود. پتاسیم کلراید KCL (60-0-0) از بهترین های انتخاب ها برای جبران کمبود پتاسیم در مزرعه کلزا است. این کود را می توان هم بصورت پایه و هم بصورت سرک در زیر و کنار ردیف های بذور کاشته شده، استفاده کرد.
.
گوگرد
دانه کلزا حاوی اسید آمینه های سیستئین و متیونین است. گوگرد S عنصر مهمی برای ساخت این اسیدهای آمینه است. رشد زایشی کلزا نیز وابستگی زیادی به گوگرد دارد طوری که در اثر کمبود گوگرد، اندام های زایشی رشد ناقصی داشته و حتی ممکن است به عقیم شدن و ریزش خورجین ها نیز منتهی شود.
نیاز کلزا به گوگرد حدود ۳ برابر غلات است و در صورت تامین مناسب این عنصر، عملکرد می تواند تا ۴ برابر نیز افزایش یابد. ۵۰ کیلوگرم در هکتار مقدار توصیه شده مصرف گوگرد برای زراعت کلزا است. مصرف بیش از حد گوگرد ممکن است سبب کاهش مقدار روغن دانه و افزایش گلوکوزینولات شود.
مزارعی که سابقه مصرف زیاد کودهای نیتروژنه (ازت) را دارند و همچنین خاک هایی با بافت سنگین، بیشترین کمبود گوگرد را نشان می دهند. پس حتما باید توازن بین مقدار نیتروژن N و گوگرد S در خاک به درستی تنظیم و رعایت شود. علائم کمبود گوگرد در کلزا شامل کوچک ماندن بوته، رنگ سوختگی برگ ها، فنجانی و ارغوانی شدن برگ ها، تشکیل خورجین های پوچ و همچنین تغییر رنگ آن ها به ارغوانی می باشد.
.
منابع:
مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان
