شپشک آردی (Mealybugs) یکی از آفات شایع گیاهان است که به ویژه در گیاهان آپارتمانی، گلخانه ای و کشاورزی دیده می‌شود. این شپشک گیاهی به شکل بیضی و بدن پوشیده از ماده‌ای پودری و سفید رنگ به نظر می‌رسد. این شپشک با مکیدن شیره گیاهی می‌تواند خسارات جدی به محصولات کشاورزی و گیاهان زینتی وارد کند.
زیست‌شناسی شپشک آردی
شپشک آردی‌ها حشرات کوچکی از راسته نیم‌بالان (Hemiptera) و خانواده پسودوکوکسیدا (Pseudococcidae) هستند. بدن این حشرات نرم و بدون بال است و اغلب توسط موم سفید رنگی پوشیده شده که باعث ظاهر آردی آن‌ها می‌شود. شپشک آردی ها عموماً در مکان های پنهان گیاهان، مانند محل اتصال برگ به ساقه و یا زیر پوست درختان پنهان می‌شوند.
شپشک آردی عمدتاً با مکیدن شیره گیاهی زندگی می‌کنند و با تزریق آنزیم های گوارشی به گیاه موجب ضعف و ناتوانی گیاهان می‌شوند. رشد کند گیاه، زرد شدن برگ ها و حتی مرگ گیاه می‌تواند از نتایج حمله این آفت باشد.
آناتومی شپشک آردی
شپشک آردی یکی از آفات مهم گیاهی است که آناتومی خاص خود را دارد. شناخت آناتومی این حشره می‌تواند در درک بهتر رفتار آن و در نهایت کنترل و مبارزه مؤثرتر با این آفت کمک کند.
بدن نرم و بیضی شکل
بدن شپشک آردی به شکل بیضی است و فاقد زره یا پوشش سخت می‌باشد. این بدن نرم و انعطاف‌پذیر است و به همین دلیل آن‌ها به راحتی می‌توانند به قسمت‌های مختلف گیاهان بچسبند و پنهان شوند.
سطح بدن شپشک آردی‌ها با ماده‌ای مومی و سفید رنگ پوشیده شده که به آن‌ها ظاهر پودری و آردی می‌دهد. این پوشش مومی به عنوان یک لایه محافظ برای جلوگیری از حمله دشمنان طبیعی و حتی برخی سموم عمل می‌کند.
بخش های بدن
بدن شپشک آردی مانند سایر حشرات به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود:
سر (Head):
سر شپشک آردی دارای قطعات دهانی است که به آن‌ها اجازه می‌دهد شیره گیاه را بمکند. این قطعات دهانی از نوع سوراخ‌کننده-مکنده (piercing-sucking) هستند که برای تغذیه از سلول‌های گیاهی مناسب‌اند.
شپشک آردی‌ها فاقد چشم‌های مرکب بزرگ هستند و چشم‌هایشان بسیار کوچک و ساده است. این ویژگی آن‌ها را از بسیاری از حشرات دیگر متمایز می‌کند. (منبع)
قفسه سینه (Thorax):
شپشک آردی‌ها معمولاً در طول عمر خود فاقد بال هستند، هرچند در برخی گونه‌ها نرها دارای بال‌هایی کوچک و شفاف می‌باشند که در فرایند جفت‌گیری نقش دارند.
قفسه سینه همچنین محل اتصال پاهای شپشک است. شپشک‌های آردی دارای سه جفت پای کوتاه هستند که به آن‌ها امکان حرکت به اطراف گیاه را می‌دهد، اگرچه حرکت آن‌ها نسبتاً کند است.
شکم (Abdomen):
بخش شکم شامل سیستم گوارشی و تولیدمثلی شپشک است. شپشک‌های آردی ماده دارای کیسه‌های تخم‌گذاری هستند که از آن‌ها تخم‌های زیادی به دنیا می‌آورند. تخم‌ها اغلب در توده‌ای از الیاف مومی سفید رنگ قرار داده می‌شوند.
سیستم دفع شپشک‌ها نیز در این بخش قرار دارد. عسلک که یک ماده چسبناک و شیرین است از طریق بخش‌های دفعی بدن شپشک آردی ترشح می‌شود.
قطعات دهانی
شپشک‌های آردی دارای قطعات دهانی تخصصی هستند که به آن‌ها اجازه می‌دهد با نفوذ به بافت‌های گیاهی، شیره گیاه را بمکند. این قطعات دهانی شامل استیله‌هایی (stylet) بلند و نازک است که به عنوان ابزار سوراخ‌کننده و مکنده عمل می‌کنند. شپشک‌ها با استفاده از این قطعات، سلول‌های گیاه را سوراخ کرده و شیره گیاهی را مستقیماً جذب می‌کنند.
پوشش مومی و پودری
پوشش مومی سفید رنگ که بدن شپشک آردی را می‌پوشاند، نقش محافظتی مهمی دارد. این پوشش به عنوان یک سد فیزیکی عمل می‌کند که مانع از تبخیر آب بدن شپشک و حمله دشمنان طبیعی می‌شود. همچنین به آن‌ها کمک می‌کند که از سموم و مواد شیمیایی که برای کنترل آن‌ها استفاده می‌شود، تا حدی در امان باشند.
موم تولید شده توسط غدد خاصی در بدن شپشک‌ها ساخته می‌شود و می‌تواند به شکل رشته‌ای یا دانه‌ای روی بدن مشاهده شود.
دستگاه تولیدمثل
شپشک‌های آردی ماده به دلیل توانایی بالا در تولیدمثل، جمعیت‌های بزرگی را تشکیل می‌دهند. ماده‌ها پس از جفت‌گیری، تخم‌های خود را در توده‌ای از الیاف مومی قرار می‌دهند. هر شپشک آردی ماده می‌تواند صدها تخم بگذارد که باعث تکثیر سریع آن‌ها می‌شود.
شپشک‌های نر کوتاه‌عمر هستند و پس از جفت‌گیری معمولاً می‌میرند. آن‌ها نقشی در تغذیه ندارند و بیشتر به عنوان یک عامل برای تولیدمثل عمل می‌کنند.
ترشح عسلک
شپشک‌های آردی پس از تغذیه از شیره گیاه، ماده‌ای شیرین به نام عسلک (Honeydew) ترشح می‌کنند. این ماده چسبناک است و می‌تواند بر روی سطح برگ‌ها و ساقه‌ها انباشته شود. عسلک ترشح شده موجب رشد قارچ‌های سیاه‌رنگی به نام “دوده” می‌شود که علاوه بر زیبا نبودن، به فتوسنتز گیاه آسیب می‌زند.
رنگ و اندازه
شپشک آردی‌ها معمولاً به رنگ سفید یا کرمی دیده می‌شوند، اما برخی گونه‌ها ممکن است به رنگ‌های متمایل به صورتی، خاکستری یا زرد نیز باشند.
اندازه آن‌ها بین ۱ تا ۷ میلی‌متر متغیر است که بستگی به گونه و مرحله رشدی دارد.
آناتومی شپشک آردی شامل بدنی نرم و بیضی‌شکل با پوششی مومی است که آن‌ها را در برابر شرایط محیطی و دشمنان محافظت می‌کند. این حشره دارای قطعات دهانی تخصصی برای مکیدن شیره گیاهان و سیستم تولیدمثلی قوی است که منجر به افزایش سریع جمعیت آن‌ها می‌شود. شناخت دقیق آناتومی شپشک آردی به کشاورزان و باغبانان کمک می‌کند تا روش‌های مبارزه مؤثرتری را برای کنترل این آفت اتخاذ کنند.
شپشک چگونه به گیاهان آسیب می رساند؟
شپشک آردی از جمله آفات مکنده شیره گیاهی است که به روش‌های مختلفی به گیاهان آسیب می‌رساند. این حشره کوچک از بخش‌های مختلف گیاه تغذیه می‌کند و با مکیدن شیره گیاهی، باعث ضعف عمومی و ناتوانی گیاه می‌شود.
مکیدن شیره گیاهی
مهم‌ترین روش آسیب رساندن شپشک آردی به گیاهان، مکیدن شیره گیاهان است. شپشک ها با استفاده از قطعات دهانی سوراخ‌کننده-مکنده (Stylet) به بافت‌های گیاهی، به ویژه بافت آوند آبکش (phloem)، نفوذ کرده و شیره گیاهی را می‌مکند. شیره گیاه حاوی مواد مغذی مانند قندها، آمینو اسیدها و آب است که برای رشد و سلامت گیاه حیاتی هستند. با مکیدن این شیره:
کاهش مواد غذایی گیاه: گیاه به دلیل از دست دادن شیره و مواد مغذی دچار کمبود تغذیه‌ای می‌شود که باعث کاهش رشد و تولید مثل آن می‌شود.
کاهش توانایی فتوسنتز: به دلیل ضعف عمومی گیاه و زرد شدن یا ریختن برگ‌ها، فرایند فتوسنتز کاهش می‌یابد که نتیجه‌اش کاهش تولید انرژی گیاه است.
کاهش فشار آب داخل گیاه: مکیدن شیره باعث کاهش فشار آب داخل سلول‌های گیاهی می‌شود که به پژمردگی و خشک شدن برگ‌ها منجر می‌شود.
خسارت شپشک
تزریق آنزیم‌های گوارشی به گیاه
هنگام مکیدن شیره گیاه، شپشک آردی برخی آنزیم‌های گوارشی را به درون بافت‌های گیاه تزریق می‌کند. این آنزیم‌ها باعث تجزیه سلول‌های گیاهی می‌شوند و مواد مغذی را آزاد می‌کنند تا شپشک بتواند راحت‌تر آن‌ها را جذب کند. این تزریق آنزیمی باعث می‌شود که بافت گیاهی آسیب ببیند و عملکرد طبیعی خود را از دست بدهد:
خراب شدن بافت‌های گیاه: تزریق این آنزیم‌ها موجب تخریب دیواره سلولی و کاهش کارایی بافت‌ها می‌شود که می‌تواند به زخم‌ها و نکروزهای محلی منجر شود.
افزایش حساسیت گیاه به بیماری‌ها: بافت‌های آسیب‌دیده توسط شپشک آردی می‌توانند محلی مناسب برای رشد عوامل بیماری‌زای قارچی و باکتریایی شوند.
ترشح عسلک
پس از تغذیه از شیره گیاهی، شپشک آردی ماده‌ای شیرین و چسبناک به نام عسلک (Honeydew) ترشح می‌کند. این ماده بر روی سطح برگ‌ها و ساقه‌های گیاه انباشته می‌شود و مشکلات مختلفی را برای گیاه ایجاد می‌کند:
رشد قارچ‌های دوده‌ای (Sooty mold): عسلک محیط مناسبی برای رشد قارچ‌های سیاه‌رنگی به نام دوده فراهم می‌کند. این قارچ‌ها سطح برگ‌ها را پوشانده و مانع از رسیدن نور به گیاه می‌شوند، در نتیجه فتوسنتز گیاه کاهش می‌یابد.
جذب حشرات دیگر مانند مورچه‌ها: عسلک یک منبع غذایی غنی برای مورچه‌هاست. مورچه‌ها به دلیل جذب شدن به عسلک، ممکن است به حفاظت از شپشک‌ها در برابر شکارچیان طبیعی کمک کنند و در نتیجه باعث افزایش جمعیت شپشک‌ها شوند.
نقص در رشد و تولید مثل گیاه
شپشک آردی با مکیدن شیره گیاهی و تضعیف گیاه، به طور مستقیم بر روی رشد و تولید مثل گیاهان تأثیر منفی می‌گذارد. کاهش مواد مغذی و اختلال در فرایندهای طبیعی گیاه مانند فتوسنتز و انتقال مواد مغذی، منجر به:
کاهش رشد گیاه: گیاهان آلوده به شپشک آردی اغلب رشد ضعیفی دارند و شاخه‌ها و برگ‌ها کوچکتر از حالت طبیعی می‌شوند.
کاهش تولید گل و میوه: گیاهان آلوده قادر به تولید گل‌ها و میوه‌های سالم نیستند و اغلب با کاهش در عملکرد مواجه می‌شوند.
خشک شدن و مرگ برگ‌ها: در صورت حمله شدید، برگ‌های گیاه شروع به زرد شدن، خشک شدن و در نهایت ریزش می‌کنند.
انتقال بیماری‌های ویروسی
برخی گونه‌های شپشک آردی می‌توانند به عنوان ناقل بیماری‌های ویروسی عمل کنند. هنگامی که شپشک‌ها از یک گیاه آلوده به ویروس تغذیه می‌کنند و سپس به گیاه دیگری حمله می‌کنند، ویروس از طریق قطعات دهانی شپشک به گیاه سالم منتقل می‌شود. این ویروس‌ها می‌توانند باعث بیماری‌های مختلفی در گیاهان شوند که درمان آن‌ها بسیار دشوار است.
شپشک آردی به طرق مختلف به گیاهان آسیب می‌رساند. از مکیدن شیره گیاهی و تضعیف گیاه گرفته تا تزریق آنزیم‌های مضر، ترشح عسلک و انتقال بیماری‌ها، همه این‌ها منجر به کاهش رشد و بهره‌وری گیاهان می‌شود. مقابله به موقع و مناسب با این آفت از اهمیت زیادی برخوردار است، چرا که می‌تواند از خسارات گسترده به محصولات کشاورزی و گیاهان زینتی جلوگیری کند.
علائم و خسارات ناشی از شپشک آردی
شپشک آردی‌ها می‌توانند به سرعت در گیاهان تکثیر شوند و اگر به موقع شناسایی نشوند، خسارات قابل‌توجهی وارد می‌کنند. برخی از علائم شایع حمله شپشک آردی به گیاهان عبارتند از:
لکه‌های سفید روی برگ‌ها و ساقه‌ها: وجود توده‌های سفید پودری نشان‌دهندهٔ حضور شپشک آردی است.
زرد شدن و پژمرده شدن برگ‌ها: شپشک‌ها شیره گیاهی را می‌مکند و گیاه ضعیف می‌شود.
کاهش رشد گیاه: گیاهانی که توسط شپشک‌ها آسیب دیده‌اند، رشد کمتری خواهند داشت.
ترشحات عسلی: شپشک آردی‌ها پس از تغذیه از شیره گیاهی، ماده‌ای چسبناک به نام عسلک ترشح می‌کنند که محیط مناسبی برای رشد قارچ‌های سیاه‌رنگ به نام “دوده” فراهم می‌کند.
جذب مورچه‌ها: عسلک ترشح شده از شپشک‌ها باعث جذب مورچه‌ها می‌شود و به‌طور غیرمستقیم می‌تواند به افزایش آلودگی گیاه کمک کند.
بهترین سموم برای شپشک گیاهی
مبارزه با شپشک آردی شامل روش‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی است. در ادامه به هر کدام از این روش‌ها می‌پردازیم:
مبارزه فیزیکی
حذف دستی: در مراحل اولیهٔ آلودگی، شپشک‌ها را می‌توان به‌راحتی با دست یا پنبهٔ آغشته به الکل حذف کرد.
شستشوی گیاه: استفاده از آب پرفشار می‌تواند شپشک‌ها را از گیاه پاک کند. این روش در گیاهان آپارتمانی یا گلخانه‌ای کارآمد است.
هرس کردن: قسمت‌های آلوده گیاه را باید هرس کرده و از محیط حذف کرد تا از گسترش آفت جلوگیری شود.
مبارزه شیمیایی
برای مبارزه با شپشک آردی، استفاده از سموم شیمیایی یکی از روش‌های رایج است، به خصوص زمانی که آلودگی شدید است و روش‌های دیگر مؤثر واقع نمی‌شوند. در این بخش به معرفی چند نوع سم شیمیایی مناسب برای کنترل شپشک آردی می‌پردازیم:
سموم سیستمیک
سموم سیستمیک از طریق آوندهای گیاهی جذب شده و به تمام قسمت‌های گیاه منتقل می‌شوند. این سموم به دلیل نفوذ به سیستم گیاهی و اثرگذاری بر شپشک‌هایی که در قسمت‌های پنهان گیاه زندگی می‌کنند، بسیار مؤثر هستند.
ایمیداکلوپرید (Imidacloprid): یکی از سموم سیستمیک موثر است که با ورود به آوندهای گیاه، شپشک آردی را از داخل بدن گیاه مسموم می‌کند. این سم پس از تغذیه شپشک از شیره گیاهی، باعث مرگ آن می‌شود.
تیامتوکسام (Thiamethoxam): مشابه ایمیداکلوپرید عمل می‌کند و به عنوان یک سم سیستمیک موثر برای کنترل شپشک آردی توصیه می‌شود. این سم به خوبی در آوندهای گیاهی حرکت می‌کند و آفت را از بین می‌برد.
سموم تماسی
این دسته از سموم باید به طور مستقیم به شپشک آردی برخورد کنند تا آن‌ها را از بین ببرند. سموم تماسی معمولاً تأثیر سریع‌تری دارند، اما برای تخم‌ها و شپشک‌هایی که در بخش‌های پنهان گیاه قرار دارند، ممکن است کارایی کمتری داشته باشند.
مالاتیون (Malathion): یک سم تماسی بسیار قوی است که به طور مستقیم بر روی شپشک آردی اثر می‌گذارد. این سم یک حشره‌کش عمومی است و در بسیاری از آفت‌ها از جمله شپشک آردی موثر عمل می‌کند.
پیریپروکسی‌فن (Pyriproxyfen): این سم به عنوان یک حشره‌کش تنظیم‌کننده رشد (IGR) شناخته می‌شود و بر روی چرخه رشد شپشک‌ها، به خصوص در مراحل اولیه رشد آن‌ها، اثرگذار است.
کلرپیریفوس (Chlorpyrifos): یک حشره‌کش فسفره تماسی است که با اثرگذاری بر سیستم عصبی شپشک آردی باعث مرگ آن می‌شود. این سم به ویژه برای مراحل بالغ آفت موثر است.
روغن‌های باغبانی (Horticultural Oils)
روغن‌های باغبانی، مانند روغن ولک (Volck Oil) یا روغن‌های معدنی، به عنوان یک سم کم‌خطر و غیرسمی برای کنترل شپشک آردی استفاده می‌شوند. این روغن‌ها با پوشاندن بدن شپشک و تخم‌ها، آن‌ها را خفه کرده و از بین می‌برند.
روغن ولک: یک روغن معدنی است که به طور معمول برای کنترل شپشک آردی استفاده می‌شود. این روغن با ایجاد یک لایه نازک روی سطح بدن شپشک، مانع از تنفس آن می‌شود و آفت را خفه می‌کند.
روغن نیم (Neem Oil): یک روغن گیاهی است که به دلیل خاصیت ضدحشری و قارچ‌کشی به طور گسترده استفاده می‌شود. روغن نیم نه تنها شپشک آردی را خفه می‌کند بلکه باعث اختلال در چرخه رشد آن‌ها نیز می‌شود.
حشره‌کش های بیولوژیکی
حشره‌کش های بیولوژیکی بر پایه عوامل طبیعی مانند قارچ‌ها و باکتری‌ها طراحی شده‌اند و اثرات کمتری بر محیط زیست و موجودات غیرهدف دارند.
اسپینوساد (Spinosad): یک حشره‌کش بیولوژیکی است که از باکتری‌های طبیعی تولید می‌شود و به طور موثری بر روی شپشک آردی و سایر آفات مکنده اثرگذار است.
قارچ‌های بیمارگر (Beauveria bassiana): برخی از قارچ‌های طبیعی مانند Beauveria bassiana به عنوان حشره‌کش‌های بیولوژیک استفاده می‌شوند که با آلوده کردن بدن شپشک آردی، باعث مرگ آن‌ها می‌شوند.
تنظیم‌کننده‌های رشد حشرات (IGRs)
این دسته از سموم با اثر بر چرخه رشد و تولیدمثل حشرات، باعث جلوگیری از تکامل آن‌ها می‌شوند. این سموم بر روی تخم‌ها و شپشک‌های جوان بسیار موثرند.
پیریپروکسی‌فن (Pyriproxyfen): این سم یک تنظیم‌کننده رشد حشرات است که مانع از تکامل شپشک آردی به مراحل بالغ می‌شود و به ویژه برای کنترل شپشک‌های جوان مؤثر است.
نکات مهم در استفاده از سموم شیمیایی
استفاده درست و دوز مناسب: همیشه باید سموم شیمیایی مطابق با دستورالعمل‌های تولیدکننده و با دوز مناسب استفاده شوند. مصرف بیش از حد ممکن است باعث مقاومت شپشک‌ها به سموم شود.
تناوب در استفاده از سموم: برای جلوگیری از بروز مقاومت، بهتر است از سموم مختلف به‌صورت چرخشی استفاده شود.
استفاده از تجهیزات محافظتی: هنگام استفاده از سموم شیمیایی، از تجهیزات محافظتی مانند دستکش و ماسک استفاده کنید تا از خطرات احتمالی در امان باشید.
تأثیرات زیست‌محیطی: سموم شیمیایی ممکن است به محیط زیست و حشرات مفید مانند زنبورهای عسل و شکارچیان طبیعی شپشک‌ها آسیب برسانند، بنابراین بهتر است از سموم کم‌خطرتر یا روش‌های تلفیقی مبارزه استفاده کنید.
برای مبارزه با شپشک آردی، استفاده از سموم شیمیایی مختلف از جمله سموم سیستمیک، تماسی، و تنظیم‌کننده‌های رشد به همراه روغن‌های باغبانی و حشره‌کش‌های بیولوژیکی می‌تواند موثر باشد. با این حال، انتخاب سموم باید با توجه به شدت آلودگی، نوع گیاه و شرایط محیطی انجام شود تا از خسارات بیشتر جلوگیری شود.
مبارزه بیولوژیکی با شپشک گیاهی
استفاده از شکارچیان طبیعی: دشمنان طبیعی شپشک آردی مانند زنبورهای پارازیتوئید (Encarsia و Anagyrus) یا کفشدوزک‌ها (Cryptolaemus montrouzieri) و مورچه ها می‌توانند به‌طور مؤثری جمعیت این آفت را کاهش دهند.
قارچ‌های بیماری‌زا: برخی از قارچ‌های بیماری‌زا مانند Lecanicillium lecanii می‌توانند شپشک‌ها را آلوده و نابود کنند.
مورچه در حال شکار شپشک ها
پیشگیری از آلودگی
پیشگیری بهترین روش در مدیریت شپشک آردی است. با انجام برخی از اقدامات پیشگیرانه، می‌توان از شیوع این آفت جلوگیری کرد:
بازرسی مداوم: گیاهان را به‌طور منظم بررسی کنید تا در صورت مشاهدهٔ آلودگی زودهنگام، اقدامات لازم انجام شود.
قرنطینه گیاهان جدید: قبل از افزودن گیاهان جدید به محیط، آن‌ها را برای مدتی در قرنطینه قرار دهید تا از عدم وجود شپشک‌ها مطمئن شوید.
تمیز نگه داشتن محیط: گیاهان را در محیطی تمیز و به دور از تجمع مواد آلی پوسیده نگه دارید.
شپشک آردی یکی از آفات شایع گیاهان است که با مکیدن شیره گیاهان و ترشح عسلک، به گیاهان آسیب می‌زند. شناسایی به‌موقع این آفت و انجام اقدامات مناسب برای مبارزه با آن می‌تواند خسارات ناشی از آن را به حداقل برساند. استفاده از روش‌های تلفیقی مبارزه شامل روش‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی بهترین نتیجه را در مدیریت این آفت به همراه خواهد داشت.