صادرات محصولات کشاورزی ایران ؛ بررسی بازارها، مزیت ها و چالش ها
ایران به عنوان یکی از کشورهای دارای تنوع اقلیمی بالا، ظرفیت قابل توجهی در تولید محصولات کشاورزی دارد. از میوه های تازه گرفته تا خشکبار، سبزیجات و محصولات گلخانه ای و گیاهان دارویی کشاورزی ایران هم در بازار داخلی و هم در عرصه صادرات نقش مهمی ایفا می‌کند. صادرات محصولات کشاورزی طی سال های اخیر رشد قابل توجهی داشته و بخش مهمی از ارزآوری غیرنفتی کشور را تشکیل می دهد.
وضعیت صادرات کشاورزی ایران و بازارهای هدف
بر اساس آمار منتشرشده توسط گمرک جمهوری اسلامی و وزارت جهاد کشاورزی، صادرات محصولات کشاورزی ایران در سال ۱۴۰۲ به بیش از ۵.۲ میلیارد دلار رسیده است. این رقم نشان دهنده رشد قابل توجهی نسبت به سال های گذشته است، به ویژه در شرایطی که کشور تحت تحریم ها و محدودیت های بانکی زیادی است.
عمده صادرات محصولات کشاورزی ایران به کشورهایی مانند عراق، چین، امارات متحده عربی، افغانستان، پاکستان، هند، روسیه و عمان صورت می‌گیرد. این کشورها به دلایل مختلفی از جمله نزدیکی جغرافیایی، نیاز بالای وارداتی، ارتباطات فرهنگی و قیمت مناسب محصولات ایرانی، بازارهای هدف مناسبی برای ایران محسوب می شوند.
ایران به کدام کشورها بیشترین صادرات کشاورزی را دارد؟
بر اساس آمار گمرک و سازمان توسعه تجارت، مقاصد اصلی صادرات محصولات کشاورزی ایران عبارت‌اند از:
صادرات به عراق
عراق، بزرگ ترین شریک تجاری کشاورزی ایران است و سهم بسیار بالایی از صادرات محصولات کشاورزی ایران به این کشور انجام می‌شود. این کشور به دلیل کاهش تولید داخلی و بحران های آبی و امنیتی، وابستگی زیادی به واردات دارد.
مهم ترین محصولات صادراتی ایران به عراق
-
سیب، پرتقال، هندوانه، خربزه، خیار و گوجه فرنگی (به‌صورت تازه و فله ای)
-
خرما (مخصوصاً کبکاب و مضافتی)
-
پیاز، سیب‌زمینی و سبزیجات تازه
-
کشمش، پسته، بادام و سایر خشکبار
-
محصولات لبنی مانند پنیر، ماست و دوغ بسته‌بندی‌شده
-
محصولات گلخانه ای و ارگانیک در حال رشد
-
گیاهان دارویی و عرقیجات سنتی
بیشتر صادرات به عراق از مرزهای زمینی مانند مهران، شلمچه و خسروی انجام می‌شود. عراق همچنین بازار خوبی برای محصولات فرآوری‌شده و بسته بندی شده ایران است.
صادرات به چین
چین یکی از بازارهای بزرگ و رو‌به رشد برای محصولات خاص کشاورزی ایران است. هرچند رقابت در این بازار شدید است، اما کیفیت بالای برخی محصولات ایرانی، آن‌ها را متمایز کرده است.
مهم ترین محصولات صادراتی ایران به چین
-
پسته و مغز پسته ایرانی
-
زعفران (به صورت فله و فرآوری شده)
-
خرما و رطب (بخصوص پیارم و مضافتی)
-
کشمش و خشکبار
-
آب میوه و کنسانتره میوه ها
-
گیاهان دارویی و اسانس ها (مانند کتیرا، باریجه، آنقوزه)
-
گل محمدی و محصولات جانبی آن
صادرات به چین نیازمند رعایت دقیق استانداردهای بهداشتی و گواهی های قرنطینه ای است، اما سود آوری بالایی دارد.
صادرات به امارات متحده عربی
امارات هم خریدار مستقیم محصولات کشاورزی ایران است و هم نقش واسطه صادرات مجدد (Re-Export) به کشورهای آفریقایی، آسیای جنوبی و حتی اروپا دارد. بنادر جبل علی و شارجه مسیرهای عمده حمل و نقل این صادرات هستند.
مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به امارات
-
میوه های تازه مانند سیب، پرتقال، خیار، گوجه، هندوانه
-
خرما و خشکبار بسته بندی‌شده
-
زعفران با برند یا فله ای (برای بسته بندی مجدد در امارات)
-
محصولات گلخانه ای، ارگانیک و صادراتی لوکس
-
گیاهان دارویی و عسل طبیعی
-
نبات، گلاب و عرقیجات سنتی ایرانی
امارات به دلیل زیرساخت تجاری قوی، برای محصولات فرآوری شده و دارای بسته بندی حرفه‌ای مقصد بسیار مناسبی است.
صادرات به افغانستان
افغانستان یکی از مشتریان سنتی و استراتژیک محصولات کشاورزی ایران است. این کشور به ویژه در بخش میوه و صیفی جات، وابستگی زیادی به بازار ایران دارد.
مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به افغانستان
-
سیب زمینی، پیاز، گوجه فرنگی، خیار، هندوانه و سایر صیفی جات فله ای.
-
خرما (با قیمت مناسب)
-
سبزیجات تازه
-
برخی لبنیات سنتی و بسته بندی شده.
-
گیاهان دارویی، ادویه جات، عرقیجات و زعفران باکیفیت پایین تر (قیمت محور).
-
آب لیمو، سرکه، محصولات کنسروی.
صادرات به افغانستان عمدتاً از مرزهای زمینی مانند دوغارون، میلک و اسلام قلعه انجام می شود.
صادرات به روسیه
روسیه یکی از مهم ترین بازارهای در حال رشد برای صادرات کشاورزی ایران است. با توجه به محدودیت های وارداتی این کشور از غرب، ایران توانسته سهم بیشتری از بازار روسیه کسب کند.
مهم ترین محصولات صادراتی ایران به روسیه
-
سیب درختی (به ویژه از استان آذربایجان غربی و کرمانشاه)
-
خیار، گوجه فرنگی و کلم (صادرات فله ای و گلخانه ای)
-
پرتقال و نارنگی
-
سبزیجات تازه (مثل جعفری، شوید، تره)
-
خرما
-
کشمش و خشکبار
-
زعفران و گل محمدی (در بسته‌بندی کوچک و به‌صورت فله‌ای)
-
عسل طبیعی
-
انار و انگور
روسیه به دلیل شرایط اقلیمی سرد، به محصولات تازه فصلی از ایران نیاز مداوم دارد.
صادرات به عمان
عمان از کشورهای حوزه خلیج فارس است که به ویژه در سال های اخیر واردات محصولات ایرانی را افزایش داده است. صادرات مجدد محصولات ایرانی به کشورهای مختلف، خصوصا کشورهای شمال آفریقا یکی از دلایل افزایش حجم صادرات ایران به عمان است. روابط سیاسی خوب و نزدیکی بندری، صادرات از بندر چابهار، بندر عباس و جاسک به عمان به صرفه است.
مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به عمان
-
خرما (مضافتی، پیارم، کبکاب)
-
سبزیجات تازه و صیفی‌جات گلخانه‌ای
-
سیب، هندوانه، خربزه، انار
-
زعفران ایرانی
-
عسل طبیعی و گیاهان دارویی خشک شده، دمنوش ها
-
برخی محصولات ارگانیک یا سالم (برای بازارهای لوکس عمان)
صادرات به هند
هند، اگرچه تولیدکننده بسیاری از محصولات کشاورزی است، اما از ایران برخی محصولات خاص یا ممتاز را وارد می‌کند.
مهم ترین محصولات صادراتی ایران به هند
-
زعفران (برای صنایع غذایی و دارویی)
-
پسته و مغز پسته ایرانی
-
خرما و رطب مضافتی
-
کشمش و انواع خشکبار دیگر
-
گل محمدی و اسانس های گیاهی
-
کتیرا، باریجه، آنغوزه (از گیاهان دارویی کمیاب ایران)
هند یکی از بزرگ ترین واردکنندگان زعفران از ایران است، اما رقابت با اسپانیا در این بازار وجود دارد.
صادرات به پاکستان
پاکستان یکی از خریداران سنتی محصولات کشاورزی ایرانی است و از نظر زمینی، یکی از راحت ترین مسیرهای صادراتی را برای ایران فراهم می کند.
مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران به پاکستان
-
سیب، پرتقال و مرکبات تازه
-
گوجه، خیار، پیاز، سیب‌زمینی (محصولات گلخانه‌ای در فصل‌های خاص)
-
خرما و رطب فله‌ای
-
زعفران، خشکبار، کشمش
-
سبزیجات تازه و نیمه‌فرآوری‌شده
-
کودهای آلی و معدنی تولید داخل ایران (در قالب همکاری‌های منطقه‌ای)
صادرات به پاکستان بیشتر در قالب فله ای و حجمی است و از مسیرهای زمینی سیستان و بلوچستان و مرز میرجاوه انجام می شود.
مهم‌ترین محصولات کشاورزی صادراتی ایران
ایران طیف وسیعی از محصولات کشاورزی را صادر می‌کند، اما مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
-
پسته: ایران جزو بزرگ‌ترین صادرکنندگان پسته جهان است، به ویژه به چین، هند، آلمان و روسیه.
-
زعفران: با سهم بیش از 90 درصد از تولید جهانی، زعفران ایران به اسپانیا، چین، امارات و ایتالیا صادر می‌شود.
-
خرما: انواع خرما به عراق، هند، مالزی و کشورهای اروپایی صادر می‌شود.
-
کشمش و خشکبار: کشمش، بادام، گردو، انجیر خشک در بازارهای آسیایی و اروپایی تقاضای بالاتری دارند.
-
میوه‌های تازه: سیب، پرتقال، هندوانه، پیاز، خیار، گوجه، زردآلو و انار از اقلام صادراتی عمده به کشورهای همسایه اند.
-
سبزیجات و صیفی جات: صادرات صیفی جات تازه از ایران به عراق، افغانستان و روسیه در حال گسترش است.
-
گیاهان دارویی: مانند گل محمدی، آویشن، آنغوزه، کتیرا و باریجه به صورت فله و خام به اروپا، هندوستان و شرق آسیا صادر می شوند.
نقاط قوت صادرات کشاورزی ایران
یکی از مهم ترین مزیت‌های ایران در صادرات کشاورزی، تنوع اقلیمی بی نظیر آن است. از شمال مرطوب گرفته تا جنوب گرم و خشک، و از فلات‌های مرتفع تا جلگه های حاصلخیز، ایران امکان تولید محصولات متنوع را در تمام فصول سال دارا است. این ویژگی موجب می شود ایران توان رقابت با بسیاری از تولیدکنندگان منطقه را داشته باشد.
از دیگر نقاط قوت، کیفیت بالای برخی محصولات خاص مانند زعفران، پسته و خرما است که به صورت طبیعی در شرایط اقلیمی ویژه ایران تولید می‌شوند و ارزش تجاری و صادراتی بالایی دارند. همچنین، نزدیکی جغرافیایی به بازارهای مصرف مهم منطقه ای مانند عراق، پاکستان، ترکیه و کشورهای خلیج فارس باعث کاهش هزینه های حمل و نقل و افزایش سرعت ارسال محصول می شود. قیمت تمام‌شده پایین تر در بسیاری از محصولات نیز عامل مهمی در جذب مشتریان خارجی به حساب می آید.
نقاط ضعف و چالش ها
با وجود ظرفیت های بالا، صادرات کشاورزی ایران با چالش های مهمی نیز روبه‌روست. یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌ها، نبود بسته بندی و برندینگ مناسب است. بسیاری از محصولات ایرانی به‌صورت فله‌ای و بدون نام تجاری مشخص صادر می‌شوند که باعث کاهش ارزش افزوده و شناخته نشدن برند ایرانی در بازارهای جهانی می‌شود. این موضوع به‌ویژه در مورد زعفران و خرما بسیار مشهود است.
چالش دیگر، کمبود منابع آبی برای توسعه سطح زیر کشت، توسعه کند کشاورزی مدرن، مشکلات زیرساختی در حوزه حمل‌ونقل، انبارداری و زنجیره سرد است. بسیاری از محصولات کشاورزی فاسد شدنی بوده و نبود سیستم حمل و نقل سردخانه ای مناسب باعث افزایش ضایعات، کاهش کیفیت و حتی برگشت خوردن محصول می شود.
همچنین، عدم رعایت کامل استانداردهای بهداشتی و گیاهی برای ورود به بازارهای توسعه یافته مانند اروپا، باعث محدود شدن دامنه صادرات شده است. در کنار این موارد، موانع سیاسی و تحریم های بانکی و حمل و نقل بین المللی نیز مشکلاتی در دریافت ارز، انتقال پول و برقراری روابط تجاری مستقیم با برخی کشورها ایجاد کرده است.
صادرات محصولات کشاورزی ایران از یک سو، به دلیل مزایای طبیعی و کیفیت برخی محصولات خاص، دارای ظرفیت بالایی برای رشد و ارزآوری است؛ اما از سوی دیگر، فقدان زیرساخت‌های تجاری مدرن، برندینگ ضعیف و مشکلات لجستیکی و سیاسی، مانعی جدی بر سر راه توسعه پایدار این حوزه به شمار می‌آیند.
اگر دولت و بخش خصوصی بتوانند با تقویت زنجیره ارزش محصولات، به روزرسانی فناوری بسته بندی و فرآوری، توسعه صادرات فرآورده های با ارزش افزوده بالا، بهبود دسترسی به بازارهای جهانی از طریق دیپلماسی اقتصادی و ایجاد مشوق های صادراتی، مشکلات ساختاری این حوزه را برطرف کنند، ایران می‌تواند در میان کشورهای برتر صادرکننده محصولات کشاورزی منطقه و حتی در سطح جهان قرار گیرد.
منابع
- بر اساس آمار منتشرشده توسط سازمان توسعه تجارت ایران، ارزش صادرات محصولات کشاورزی و غذایی کشور در سال ۱۴۰۲ به حدود ۶.۵ میلیارد دلار رسید که بالاترین میزان در هشت سال اخیر محسوب می‌شود. اکوایران
- در این سال، عراق با خرید نزدیک به ۲ میلیارد دلار محصولات کشاورزی، بزرگ‌ترین بازار صادراتی ایران بود. پس از آن، امارات متحده عربی، روسیه، پاکستان و افغانستان در رتبه‌های بعدی قرار داشتند. همچنین، ۸۰ درصد ارزش و ۸۷ درصد وزن صادرات کشاورزی ایران به ۱۵ کشور همسایه اختصاص داشت که نشان‌دهنده تمرکز بالای صادرات به کشورهای منطقه است. IRNA
این آمارها نشان می‌دهند که صادرات محصولات کشاورزی ایران در سال ۱۴۰۲ با رشد قابل توجهی همراه بوده و کشورهای همسایه نقش مهمی در این روند ایفا کرده اند.